Το Ευρώ και η απειλή του για το μέλλον της Ευρώπης

Κυριάκος Αμανατίδης

Τον Ιούνιο του 2016 κυκλοφόρησε το βιβλίο του Joseph E. Stiglitz «THE EURO AND ITS THREAT TO THE FUTURE OF EUROPE» – Το Ευρώ και η απειλή του για το μέλλον της Ευρώπης.Ο J. E. Stiglitz είναι Καθηγητής Οικονομικών στο Πανεπιστήμιο Κολούµπια της Νέας Υόρκης. Έχοντας διατελέσει Αντιπρόεδρος, καθώς και επικεφαλής οικονομολόγος της Παγκόσμιας Τράπεζας, το 2001 τιμήθηκε µε το Βραβείο Νόμπελ Οικονομικών

Επιστημών. Το περιοδικό Times της Βρετανίας τον έχει συμπεριλάβει στους 100 ανθρώπους της εποχής μας με τη μεγαλύτερη επιρροή διεθνώς σε θέματα οικονομολογίας. Είναι ευρύτατα γνωστός για τις απόψεις του, οι οποίες επικρίνουν σφοδρά την επικράτηση της παγκοσμιοποίησης, και στρέφονται εναντίον των υποστηρικτών της πλήρους απελευθέρωσης της οικονομίας στο όνομα του νεοφιλελευθερισμού, για τον οποίο έγραψα από την στήλη αυτή στις 28 Ιουλίου 2016, ενώ στο εν λόγω βιβλίο αναφέρθηκα πολύ συνοπτικά την 1η Σεπτεμβρίου 2016. Στο παρόν άρθρο αναφέρομαι πιο αναλυτικά στο ίδιο βιβλίο, λόγω του μεγάλου αντίκτυπου που είχε στην Ευρώπη, καθώς και για τις εκτενείς αναφορές του στην οικονομική κρίση που μαστίζει την Ελλάδα τα τελευταία χρόνια.

Ο Πρόλογος του βιβλίου αρχίζει με την ακόλουθη παράγραφο, σε δική μου μετάφραση: «Η Υφήλιος βομβαρδίζεται με καταθλιπτικά νέα από την Ευρώπη. Η Ελλάδα βρίσκεται σε οικονομική ύφεση, με άνεργους το 50% των νέων.{…} Καθώς αυτό το βιβλίο πηγαίνει στο τυπογραφείο, μεγάλες περιοχές της Ευρώπης είναι αντιμέτωπες με μια χαμένη δεκαετία, δεδομένου ότι το Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν κατά κεφαλή πληθυσμού είναι χαμηλότερο από ότι ήταν πριν από την παγκόσμια οικονομική κρίση (εννοεί πριν από το 2008)». 

Στη συνέχεια ο J. E. Stiglitz διερωτάται τι έχει συμβεί, και γιατί, παρά την πρόοδο στις οικονομικές επιστήμες, δεν είμαστε σε καλύτερη θέση να διαχειρισθούμε την οικονομία; Στο πλαίσιο αυτό εκφράζει την άποψη πως το χαρακτηριστικό μιας καλά οργανωμένης χώρας είναι η γρήγορη οικονομική ανάπτυξη, τα οφέλη της οποίας τα απολαμβάνει όλη η κοινωνία, και όχι μόνο οι προνομιούχες τάξεις.

Η απάντηση σε αυτό το φαινομενικό παράδοξο είναι απλή, δηλώνει ο κ. Stiglitz. Ήταν η απόφαση της Ευρωπαϊκής Ένωσης το 1992 να καθιερώσει το Ευρώ ως το κοινό νόμισμα, χωρίς να εισαγάγει τους μηχανισμούς που θα καθιστούσαν λειτουργική την καθιέρωση του νέου νομίσματος, το οποίο τέθηκε σε κυκλοφορία το 2002, και τώρα αποτελεί το κοινό νόμισμα των 19 κρατών – μελών της Ευρωζώνης.

Σύμφωνα με τον J. Stiglitz στο Ευρώ στηρίχθηκαν τρεις κύριες ελπίδες: 

*Θα συνέβαλε στους στενότερους δεσμούς μεταξύ των ευρωπαϊκών κρατών, με απώτερο στόχο την ενοποίησή τους.

*Ότι η οικονομική ένωση θα συνέβαλε στην ταχύτερη οικονομική ανάπτυξη.

*Η οικονομική ένωση και η πολιτική ένωση που θα ακολουθούσε θα εξασφάλιζαν την ειρήνη στην Ευρώπη μετά από τους δύο Παγκόσμιους Πολέμους.

Σύμφωνα με τον J. Stiglitz οι εισηγητές του Ευρώ ήταν οραματιστές, και στόχος τους ήταν το όραμα μιας νέας Ευρώπης. Ήταν όμως και σαν τους Αργοναύτες, που διέσχιζαν αχαρτογράφητες θάλασσες, καθότι πουθενά στον κόσμο δεν είχε επιχειρηθεί νομισματική πολιτική αυτών των διαστάσεων. Ως εκ τούτου, συμπεραίνει ο κ. Stiglitz, δεν πρέπει να μας παραξενεύει το γεγονός ότι οι μελλοντικές εξελίξεις ήταν πολύ διαφορετικές από εκείνες που περίμεναν οι οραματιστές του Ευρώ. 

ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΕΓΚΕΙΤΑΙ ΣΤΗΝ ΝΟΜΙΣΜΑΤΙΚΗ ΈΝΩΣΗ, 

ΧΩΡΙΣ ΠΑΡΑΛΛΗΛΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΕΝΩΣΗ

Ο αντίκτυπος που είχε το νέο νόμισμα στην οικονομία της ΕΕ στο σύνολό της φαίνεται από τα ακόλουθα παραδείγματα που δίνει ο διακεκριμένος οικονομολόγος. Σύμφωνα με τον κ. Stiglitz, το 2014 η ΕΕ ήταν η μεγαλύτερη οικονομία σε παγκόσμια κλίμακα. Έναν χρόνο αργότερα την πρώτη θέση πήραν οι ΗΠΑ, και η ΕΕ υποβιβάστηκε στη δεύτερη θέση, με τρίτη την Κίνα.

Η οικονομική κρίση του 2008, που είχε την προέλευσή της στις ΗΠΑ, είχε επηρεάσει και την ΕΕ, παράλληλα με τον υπόλοιπο κόσμο. Όμως το 2016 η οικονομία των ΗΠΑ έχει ανακάμψει από την ύφεση, ενώ η οικονομία της Ευρώπης, και ιδιαίτερα της Ευρωζώνης, συνεχίζει να παραμένει υποτονική, παρατηρεί ο κ. Stiglitz, και την κατάσταση αυτή την αποδίδει στη δυσλειτουργία του Ευρώ.

Το σκεπτικό της καθιέρωσης του κοινού νομίσματος ήταν ότι θα έφερνε ευημερία γενικά, ενώ παράλληλα θα ενίσχυε την ευρωπαϊκή αλληλεγγύη. Στην πραγματικότητα, κατά τον Stiglitz, το αποτέλεσμα είναι ακριβώς το αντίθετο, με οικονομική ανάπτυξη και ευημερία σε κάποιες από τις 19 χώρες της Ευρωζώνης, και ύφεση και φτώχεια σε άλλες.

Το λάθος που διέπραξε η Ε.Ε., κατά τον J. E. Stiglitz, είναι ότι εισήγαγε την νομισματική ένωση, χωρίς να επιδιώξει και την πολιτική ένωση. Ενώ το Ευρώ, ως το κοινό νόμισμα, είχε ως κύριο στόχο να συσπειρώσει την Ευρώπη και να προαγάγει την ευημερία των πολιτών της, η οικονομική κατάσταση των τελευταίων χρόνων δείχνει πως στην περίπτωση κάποιων κρατών – μελών της Ευρωζώνης το αποτέλεσμα είναι το αντίθετο, καθώς διέρχονται μια περίοδο παρατεταμένης οικονομικής κρίσης.

Τις εξελίξεις αυτές ο Stiglitz τις αποδίδει στο γεγονός ότι το Ευρώ υιοθετήθηκε ως το κοινό νόμισμα από χώρες της Ευρωζώνης με πολύ διαφορετικές οικονομικές υποδομές και άνισα επίπεδα παραγωγικότητας, ενώ παράλληλα αναφέρεται και σε διάφορες παραλείψεις και δυσλειτουργίες στη δομή της ΕΕ 

Ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός ότι ο J. Stiglitz καθιστά την Γερμανία υπεύθυνη για το ότι το Ευρώ απέτυχε στους κύριους στόχους του. Ήταν «μοιραία η απόφαση», γράφει, να δημιουργηθεί η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα κατά το πρότυπο της γερμανικής Ομοσπονδιακής Τράπεζας (Bundesbank), η οποία ασχολείται κυρίως με την καταπολέμηση του πληθωρισμού και λιγότερο με την οικονομική ανάπτυξη, η οποία είναι απαραίτητη για τη δημιουργία νέων θέσεων εργασίας, και ως εκ τούτου για τη μείωση της ανεργίας. Σε αντίθεση, ο J. Stiglitz σημειώνει ότι η Ομοσπονδιακή Τράπεζα των ΗΠΑ, παράλληλα με τον πληθωρισμό, λαμβάνει υπόψη και την ανεργία, καθώς και την οικονομική ανάπτυξη για τη χάραξη της πολιτικής της.

Αξιοπαρατήρητη είναι και η άποψη του κ. Stiglitz ότι το Ευρώ, ενώ για τους κεφαλαιούχους και για τους τραπεζίτες μπορεί να είναι καλό, αυτό δεν ισχύει και για τους απλούς πολίτες. Η κοινωνία βρίσκεται σε στασιμότητα, γεγονός που σε κάποιες χώρες δίνει ώθηση στα κόμματα της άκρας δεξιάς, όπως για παράδειγμα στην Γαλλία με το κόμμα της Μαρίν Λεπέν.

Στο βιβλίο του ο J. Stiglitz ασκεί οξεία κριτική στον Γερμανό Υπουργό Οικονομικών Βόλφγκανγκ Σόιμπλε για την αντίληψή του ότι η λιτότητα θα επιτρέψει στην Ευρώπη να επιστρέψει στην ανάπτυξη και στην ευημερία, καθώς η αντίληψη αυτή απορρίπτεται από την πλειονότητα των οικονομολόγων. 

Ο J. Stiglitz παρομοιάζει το Ευρώ με έναν κακό γάμο, καθώς ενώνει δύο ανθρώπους με εντελώς διαφορετικούς χαρακτήρες. Το Ευρώ, γράφει, είναι πιο περίπλοκο: είναι μια ένωση 19 ουσιωδώς διαφορετικών χωρών, με διαφορετικές πολιτικές, που δεν είναι πάντοτε συμβατές μεταξύ τους. Το Ευρώ είχε στόχο να συσπειρώσει την Ευρώπη και να προαγάγει την ευημερία – αλλά δεν το έχει πετύχει. Η κρίση του 2008 αποκάλυψε τις αδυναμίες του, ενώ η στασιμότητα και οι αμφίβολες προοπτικές της Ευρώπης απορρέουν άμεσα από εγγενή ελαττώματα του εγχειρήματος της ΕΕ: η οικονομική ολοκλήρωση είναι ταχύτερη από την πολιτική, στο πλαίσιο μιας δομής που ευνοεί μάλλον την απόκλιση παρά τη σύγκλιση μεταξύ των κρατών - μελών της Ευρωζώνης.

Στο βιβλίο του, ο κ. J. Stiglitz προτείνει μια σειρά λύσεων για την έξοδο της Ευρώπης από το αδιέξοδο. Μια πρότασή του είναι η διεύρυνση των στόχων της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζα, η οποία δεν θα περιορίζεται στην αντιμετώπιση του πληθωρισμού, αλλά θα επικεντρώνεται κυρίως στην αντιμετώπιση της ανεργίας και στην επίτευξη οικονομικής ανάπτυξης. Οι εισηγήσεις του συνοψίζονται ως ακολούθως:

*Θεμελιώδεις μεταρρυθμίσεις στην Ευρωζώνη και στις πολιτικές που επιβάλλονται στις 

χώρες - μέλη που πλήττονται περισσότερο.

*Μια καλή διαχείριση του τέλους της Ευρωπαϊκής Ένωσης, αν υπάρχει σύμπνοια επί αυτού μεταξύ των κρατών – μελών της.

*Εναλλακτικά, ένα τολμηρό νέο σύστημα το οποίο αποκαλεί «ευέλικτο Ευρώ», προτείνοντας έναν διαχωρισμό σε «βόρειο» και «νότιο» Ευρώ. Έτσι θα μπορέσει να αντιμετωπισθεί καλύτερα το διαφορετικό επίπεδο ανάπτυξης στις βόρειες και στις νότιες χώρες που απαρτίζουν την Ευρωζώνη. 

Την ερχόμενη εβδομάδα θα αναφερθώ σε ένα μεγάλο μέρος του βιβλίου το οποίο αφορά κυρίως την Ελλάδα, ολοκληρώνοντας την αναφορά μου στο σημαντικό βιβλίο του Joseph E. Stiglitz «Το Ευρώ και η απειλή του για το μέλλον της Ευρώπης».