Η ελληνική κρίση χρέους έφερε διά της βίας στον δημόσιο διάλογο μια συζήτηση που ουσιαστικώς δεν έγινε ποτέ. Από την δημοσίευση της έκθεσης της Επιτροπής Ντελόρ τον Απρίλιο του 1989 και μέχρι την επίσημη εισδοχή της Ελλάδας στην ευρωζώνη τον Ιούνιο του 2000 (περνώντας από την ψήφιση της Συνθήκης του Μάαστριχτ τον Ιούλιο του 1992), ελάχιστες ήταν οι φωνές που αναδείκνυαν τις προβληματικές πλευρές του εγχειρήματος. Το ζήτημα είχε τεθεί σε ανύποπτο χρόνο από τον Κώστα Κόλμερ το 2000,1 ο οποίος μάλιστα είχε επανέλθει με δεύτερο βιβλίο το 2005.2 Ο Κόλμερ απεδείχθη εν πολλοίς ορθός, όμως η κριτική του ήλθε υπερβολικά νωρίς, όταν δηλαδή το σύστημα της παγκοσμιοποίησης δεν είχε περιέλθει σε εμφανή κρίση.
Η άφιξη της κρίσης
Παρότι η ανάλυση του Κόλμερ αγνοήθηκε από ΜΜΕ, κόμματα και πολιτικούς χώρους το πρώτο αυτό διάστημα, η τάση αυτή άλλαξε όταν η κρίση του Δυτικού καπιταλισμού, και της Ελλάδας μέσα σε αυτόν, έγινε πλέον προφανής. Τότε άρχισε να γίνεται αναγκαστική η διατύπωση μιας αντίστοιχης ανάλυσης και από την διεθνιστική αριστερή διανόηση. Αυτό άρχισε δειλά-δειλά από τα τέλη του 20093 και τις αρχές του 20104. Η συζήτηση θα εξελισσόταν παράλληλα με εκείνη του χρέους, με τους ίδιους πρωταγωνιστές και συχνά με ταυτιζόμενα συμπεράσματα.
Από τους πρώτους που ταχθηκαν υπέρ της αποχώρησης της Ελλάδας από το Ευρώ ήταν ο Άρης Χατζηστεφάνου από το ραδιόφωνο του Σκάι5 και η «Αυγή», η οποία μάλιστα την συσχέτιζε και με παύση πληρωμών.6 Το αίτημα θα ετίθετο ακόμα επιτακτικότερο από τα τέλη του 2010 και μετά, από τον Κώστα Λαπαβίτσα (University of London),7 τον Παναγιώτη Λαφαζάνη,8 τον Θόδωρο Κατσανέβα,9 τον Δημήτρη Καζάκη,10 τον Πάνο Παναγιώτου (XrimaNews.gr, GSTA Ltd, WTAEC Ltd),11 τον Γιώργο Δελαστίκ,12 τον Στέργιο Σκαπέρδα (University of California, Irvine)13 κ.ά. που υποστήριζαν την επιστροφή στην δραχμή. Την έξοδο από το ευρώ συνδύαζαν με παύση πληρωμών είτε ρητώς, είτε την άφηναν να εννοηθεί ως αναπόδραστη συνέπεια.
Στην επιστροφή στην δραχμή αντιπαρατάχθηκαν σειρά πολιτικών και σχολιαστών, των οποίων όμως τα σημεία αφετηρίας δεν ήταν κοινά. Από την μία πλευρά, και πολύ νωρίς στον διάλογο, ο Θεόδωρος Στάθης της Merit Securities ανέλυσε τα νομικά προβλήματα που θα δυσκόλευαν ένα τέτοιο εγχείρημα.14 Όμως, ως γνωστόν, η διεθνής πολιτική αρκετά συχνά παραβλέπει την διεθνή νομιμότητα, έτσι επόμενες αναλύσεις εστίασαν στις συνέπειες μιας τέτοιας κίνησης.
Στην επιστροφή στην δραχμή αντιπαρατάχθηκαν σειρά πολιτικών και σχολιαστών, των οποίων όμως τα σημεία αφετηρίας δεν ήταν κοινά. Από την μία πλευρά, και πολύ νωρίς στον διάλογο, ο Θεόδωρος Στάθης της Merit Securities ανέλυσε τα νομικά προβλήματα που θα δυσκόλευαν ένα τέτοιο εγχείρημα.14 Όμως, ως γνωστόν, η διεθνής πολιτική αρκετά συχνά παραβλέπει την διεθνή νομιμότητα, έτσι επόμενες αναλύσεις εστίασαν στις συνέπειες μιας τέτοιας κίνησης.
Τέτοιες ήταν οι αναλύσεις των Δημήτρη Κατσίκα (ΕΛΙΑΜΕΠ),15 Κώστα Στούπα (capital.gr),16 Γιώργου Καισάριου (market-talk.net)17 και Γιάννη Βαρουφάκη (Παν. Αθηνών).18 Ο τελευταίος μάλιστα συμβουλεύει πάση θυσία παραμονή στο ευρώ, μέχρι την προδιαγεγραμμένη – κατά τον ίδιο – κατάρρευσή του. Σε παρόμοιο μήκος κύματος με τον προαναφερθέντα κινείται και ο Γρηγόρης Νικολόπουλος, για τον οποίο όμως τελική κατάληξη θα είναι απλώς η υποτίμηση του ευρώ.19
Τις απόψεις της αριστεράς περί παύσης πληρωμών και επιστροφής στην δραχμή, ο Νίκος Μουζέλης χαρακτήρισε... «πατριωτικό λαϊκισμό».20 Η συζήτηση μάλιστα έφτασε σε τέτοια ένταση που το ενδεχόμενο επιστροφής στην δραχμή απεύχονταν στις στήλες τους ο Νίκος Δήμου21 και ο... Αντώνης Πανούτσος.22 Επί του ζητήματος απέφυγαν να τοποθετηθούν ρητώς ο Βασίλης Βιλιάρδος,23 ο Νίκος Βαρσακέλης24 και άλλοι.25 Ενάντιος σε τέτοιο ενδεχόμενο θα ετίθετο και ο Διοικητής της ΤτΕ Γ. Προβόπουλος.26
Τα κόμματα εξουσίας
Από πλευράς κομμάτων, το Πασόκ ετέθη εξαρχής εναντίον ενός τέτοιου ενδεχομένου, με χαρακτηριστικότερες τις συνεντεύξεις του Γιάννου Παπαντωνίου στο Al Jazeera (στην οποία θεώρησε το ενδεχόμενο «καταστροφή» διότι «η Ελλάδα στερείται ενδογενούς κουλτούρας σταθερότητας και πειθαρχίας»),27 του Γιώργου Φλωρίδη στον Σκάι (στην οποία προέβλεψε επιστροφή στα σπήλαια)28 και του Θεόδωρου Πάγκαλου στην El Mundo (στην οποία προέβλεψε κάθοδο τανκς για την προστασία των τραπεζών).29
Δεν ήταν αξιοπερίεργο που η καιροσκοπική αναγγελία του δημοψηφίσματος «ευρώ ή δραχμή» από τον ΓΑΠ προκάλεσε όχι μόνον την μαζική αντίδραση σύσσωμης της κοινωνίας αλλά και των πλέον επιφανών στελεχών του Πασόκ, μερικά εκ των οποίων σχεδόν στασίασαν. Μόνον ο Ευάγγελος Βενιζέλος θα επέλεγε να εκτεθεί ανεπανόρθωτα? αρχικά στην ΚΟ του Πασόκ της 31/10/2011 δήλωνε:30
Ο πολίτης θα κληθεί να απαντήσει αν είμαστε υπέρ της Ευρώπης, της Ευρωζώνης και του ευρώ [...] [H] προσφυγή στην άμεση βούληση του ελληνικού λαού, είναι η λύτρωση από το δράμα που βιώνει η χώρα.
Θα αρκούσαν δύο μέρες, ένα ταξιδάκι στις Κάννες (στο G20) και κάποιες συναντήσεις με τους πολιτικούς ανωτέρους του για να αποφανθεί ανερυθρίαστα ότι:
Η θέση της Ελλάδας μέσα στο ευρώ είναι μια ιστορική κατάκτηση της χώρας που δεν μπορεί να τεθεί υπό αμφισβήτηση. Το κεκτημένο αυτό του ελληνικού λαού δεν μπορεί να εξαρτηθεί από την διεξαγωγή δημοψηφίσματος.
Τα κόμματα εξουσίας
Από πλευράς κομμάτων, το Πασόκ ετέθη εξαρχής εναντίον ενός τέτοιου ενδεχομένου, με χαρακτηριστικότερες τις συνεντεύξεις του Γιάννου Παπαντωνίου στο Al Jazeera (στην οποία θεώρησε το ενδεχόμενο «καταστροφή» διότι «η Ελλάδα στερείται ενδογενούς κουλτούρας σταθερότητας και πειθαρχίας»),27 του Γιώργου Φλωρίδη στον Σκάι (στην οποία προέβλεψε επιστροφή στα σπήλαια)28 και του Θεόδωρου Πάγκαλου στην El Mundo (στην οποία προέβλεψε κάθοδο τανκς για την προστασία των τραπεζών).29
Δεν ήταν αξιοπερίεργο που η καιροσκοπική αναγγελία του δημοψηφίσματος «ευρώ ή δραχμή» από τον ΓΑΠ προκάλεσε όχι μόνον την μαζική αντίδραση σύσσωμης της κοινωνίας αλλά και των πλέον επιφανών στελεχών του Πασόκ, μερικά εκ των οποίων σχεδόν στασίασαν. Μόνον ο Ευάγγελος Βενιζέλος θα επέλεγε να εκτεθεί ανεπανόρθωτα? αρχικά στην ΚΟ του Πασόκ της 31/10/2011 δήλωνε:30
Ο πολίτης θα κληθεί να απαντήσει αν είμαστε υπέρ της Ευρώπης, της Ευρωζώνης και του ευρώ [...] [H] προσφυγή στην άμεση βούληση του ελληνικού λαού, είναι η λύτρωση από το δράμα που βιώνει η χώρα.
Θα αρκούσαν δύο μέρες, ένα ταξιδάκι στις Κάννες (στο G20) και κάποιες συναντήσεις με τους πολιτικούς ανωτέρους του για να αποφανθεί ανερυθρίαστα ότι:
Η θέση της Ελλάδας μέσα στο ευρώ είναι μια ιστορική κατάκτηση της χώρας που δεν μπορεί να τεθεί υπό αμφισβήτηση. Το κεκτημένο αυτό του ελληνικού λαού δεν μπορεί να εξαρτηθεί από την διεξαγωγή δημοψηφίσματος.
Από τα λοιπά πολιτικά κόμματα, ενάντια σε σκέψεις επιστροφής στην δραχμή ετέθη η Νέα Δημοκρατία (δια στόματος του Προέδρου της Αντώνη Σαμαρά31 και δια δελτίων τύπου),32 η Δημοκρατική Συμμαχία (σε σειρά ομιλιών και συνεντεύξεων της Ντόρας Μπακογιάννη33), ο Λαϊκός Ορθόδοξος Συναγερμός (δια της Αναπληρώτριας Εκπροσώπου Τύπου34 και του Προέδρου του Γιώργου Καρατζαφέρη35) και η Δημοκρατική Αριστερά (σε συνεντεύξεις του Φώτη Κουβέλη στον Real FM36 και την «Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία»37 στις οποίες προέβλεψε καταστροφικές επιπτώσεις από μια τέτοια κίνηση).
Στο ίδιο μήκος κύματος κινήθηκαν αρχικά οι Οικολόγοι Πράσινοι,38 ανακοινώνοντας ότι δεν γίνεται «καμία συζήτηση» περί του θέματος. Βεβαίως, λιγότερο από ένα μήνα μετά ο Δημήτρης Φουτάκης, μέλος του Πανελλαδικού Συμβουλίου των ΟΠ, όχι μόνον έκανε σχετική συζήτηση, αλλά υποστήριξε ότι δεν πρέπει να δαιμονοποιούμε το ενδεχόμενο – καίτοι δυσάρεστο.39
Ίσως η πιο δύσκολη ήταν η θέση του ΣΥΡΙΖΑ και του ΚΚΕ, που έπρεπε να συνδυάσουν τον ρεαλισμό, που επέτασσε την παραμονή στο ευρώ, χωρίς όμως η επιχειρηματολογία τους να φαίνεται συστημική. Από εκεί προήλθε μια σειρά διαφωνιών μεταξύ στελεχών (κυρίως στον ΣΥΡΙΖΑ), αλλά και εσωτερικών αντιφάσεων (κυρίως στο ΚΚΕ, όπου ο λόγος είναι πιο μονολιθικός).
Ο ΣΥΡΙΖΑ
Είναι αξιοσημείωτο ότι σε σχετικά ανύποπτο χρόνο – κατά την 2η Πανελλαδική του Σύσκεψη στις 10-12/4/2009 – ο ΣΥΡΙΖΑ είχε εκδώσει ανακοίνωση στην οποία ζητούσε:40
Κατάργηση της πολιτικής ασυλίας που επέβαλε η Συνθήκη του Μάαστριχτ και κατοχύρωση του δημόσιου πολιτικού και κοινοβουλευτικού ελέγχου της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας (ΕΚΤ) και του Ευρωπαϊκού Συστήματος Κεντρικών Τραπεζών (ΕΣΚΤ), ανάμεσά τους και της Τράπεζας της Ελλάδας.
Ίσως η πιο δύσκολη ήταν η θέση του ΣΥΡΙΖΑ και του ΚΚΕ, που έπρεπε να συνδυάσουν τον ρεαλισμό, που επέτασσε την παραμονή στο ευρώ, χωρίς όμως η επιχειρηματολογία τους να φαίνεται συστημική. Από εκεί προήλθε μια σειρά διαφωνιών μεταξύ στελεχών (κυρίως στον ΣΥΡΙΖΑ), αλλά και εσωτερικών αντιφάσεων (κυρίως στο ΚΚΕ, όπου ο λόγος είναι πιο μονολιθικός).
Ο ΣΥΡΙΖΑ
Είναι αξιοσημείωτο ότι σε σχετικά ανύποπτο χρόνο – κατά την 2η Πανελλαδική του Σύσκεψη στις 10-12/4/2009 – ο ΣΥΡΙΖΑ είχε εκδώσει ανακοίνωση στην οποία ζητούσε:40
Κατάργηση της πολιτικής ασυλίας που επέβαλε η Συνθήκη του Μάαστριχτ και κατοχύρωση του δημόσιου πολιτικού και κοινοβουλευτικού ελέγχου της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας (ΕΚΤ) και του Ευρωπαϊκού Συστήματος Κεντρικών Τραπεζών (ΕΣΚΤ), ανάμεσά τους και της Τράπεζας της Ελλάδας.
Είναι άγνωστο γιατί ανακαλύφθηκε ξαφνικά αυτή η πρόβλεψη της Συνθήκης του Μάαστριχτ, την οποία είχε υπερψηφίσει ο Συνασπισμός το 1992. Σε κάθε περίπτωση όμως, στο νομισματικό ζήτημα το αίτημα ήταν ακόμη συντηρητικό μένοντας στην «Αντιμετώπιση κατά προτεραιότητα της [... ΟΝΕ] και των συνεπειών των πολιτικών που τη συνοδεύουν σε βάρος των λαϊκών στρωμάτων». Όταν όμως η κρίση θα κλιμακωνόταν οι θέσεις θα άρχιζαν να γίνονται πιο ρητές.
Ο Παναγιώτης Λαφαζάνης ετέθη υπέρ41 ενώ ο Δημήτρης Παπαδημούλης ετέθη εναντίον της αποχώρησης από το ευρώ.42 Ο Αλέξης Τσίπρας, πήρε αποστάσεις χαρακτηρίζοντας το δίλημμα «ψευδές»,43 ενώ επαμφοτερίζουσα γραμμή είχε υιοθετήσει και ο πρώην βουλευτής Γιάννης Δραγασάκης.44
Αμέσως μετά την αναγγελία του δημοψηφίσματος, το ζήτημα έγινε ακόμη πιο δύσκολο στον χειρισμό του από την Αριστερά. Η βουλευτής Ηρώ Διώτη πήρε αποστάσεις, υποστηρίζοντας ότι «δεν υπάρχουν αμιγώς εθνικές λύσεις και δεν υπάρχουν διλήμματα του τύπου “ευρώ ή δραχμή”. Το πρόβλημα δεν είναι το νόμισμα».45 Αντιστοίχως, ο Αλέξης Τσίπρας χαρακτήρισε καταστροφική την επιστροφή στην δραχμή, αλλά κατάφερε να βρει μια ταξική δικαιολογία: με εθνικά νομίσματα θα οδηγούμαστε σε μια κατάσταση «που θα ανταγωνίζεται η δραχμή την λιρέτα και το εσκούδο, και οι Έλληνες εργαζόμενοι τους Ιταλούς και τους Πορτογάλους».46
Αμέσως μετά την αναγγελία του δημοψηφίσματος, το ζήτημα έγινε ακόμη πιο δύσκολο στον χειρισμό του από την Αριστερά. Η βουλευτής Ηρώ Διώτη πήρε αποστάσεις, υποστηρίζοντας ότι «δεν υπάρχουν αμιγώς εθνικές λύσεις και δεν υπάρχουν διλήμματα του τύπου “ευρώ ή δραχμή”. Το πρόβλημα δεν είναι το νόμισμα».45 Αντιστοίχως, ο Αλέξης Τσίπρας χαρακτήρισε καταστροφική την επιστροφή στην δραχμή, αλλά κατάφερε να βρει μια ταξική δικαιολογία: με εθνικά νομίσματα θα οδηγούμαστε σε μια κατάσταση «που θα ανταγωνίζεται η δραχμή την λιρέτα και το εσκούδο, και οι Έλληνες εργαζόμενοι τους Ιταλούς και τους Πορτογάλους».46
Με αυτή την ρητορική ντρίμπλα, κατάφερε να βρει έναν... ταξικό και αντιεθνικιστικό ρόλο για το ευρώ,47 μένοντας στα πλαίσια που είχαν αρκετά χρόνια νωρίτερα προσδιοριστεί για μια κοσμοπολίτικη «ευρωπαϊκή» αριστερά. Τις φωνές στελεχών του ΣΥΡΙΖΑ υπέρ επιστροφής στην δραχμή τις δικαιολόγησε ως προερχόμενες από ένα ζωντανό κόμμα, ενώ δικαιολόγησε την παραμονή στο ευρώ ως παρέχουσα διαπραγματευτικές δυνατότητες.48
Παρότι προερχόμενη από έναν ελάσσονα σχηματισμό, η τοποθέτηση στης Σοσιαλιστικής Διεθνιστικής Οργάνωσης «Ξεκίνημα» (συνιστώσας του ΣΥΡΙΖΑ μέχρι τον Απρίλίο του 2011) περιγράφει πιο συνοπτικά τα όρια της αριστερής θεωρητικής ανάλυσης. Στερούμενη στιβαρού θεωρητικού οπλοστασίου επί του νομισματικού ζητήματος, αποφαίνεται ότι «[η] ουσία του προβλήματος είναι ο καπιταλισμός – όχι το νόμισμα», αναπέμποντας έτσι οποιαδήποτε σχετική απόφαση στις καλένδες της πτώσης του καπιταλισμού. Οι προτάσεις τις μοιάζουν με Δελφικά «ήξεις-αφήξεις», καθώς στο δίλημμα «ευρώ ή δραχμή» αρνείται πεισματικά να λάβει θέση:49
Η έξοδος από το € [sic] και από την ΕΕ, από μόνα τους, δεν προσφέρουν καμία λύση σε κανένα πρόβλημα. Είτε με το € είτε με τη δραχμή, ακόμη και με παύση πληρωμής του εξωτερικού χρέους, μια οικονομία όπως η ελληνική, εφόσον παραμένει στα πλαίσια του καπιταλισμού, είναι καταδικασμένη... Ανεξάρτητα απ’ αυτή τη γενική τοποθέτηση, όμως, σε περίπτωση δημοψηφίσματος, όπως αυτό που επιχείρησε ο Παπανδρέου στις αρχές Νοέμβρη, όπου τίθεται εκβιαστικά το δίλημμα ανάμεσα σε μια σειρά σκληρών αντιλαϊκών μέτρων και παραμονής στο €, η Αριστερά οφείλει να πει «όχι στο €». Διαφορετικά θα ‘ναι σα να συναινεί στις σκληρές αντεργατικές πολιτικές και θα υποσκάπτει τη δυνατότητά της να τις αντιπαλέψει...
Παρότι προερχόμενη από έναν ελάσσονα σχηματισμό, η τοποθέτηση στης Σοσιαλιστικής Διεθνιστικής Οργάνωσης «Ξεκίνημα» (συνιστώσας του ΣΥΡΙΖΑ μέχρι τον Απρίλίο του 2011) περιγράφει πιο συνοπτικά τα όρια της αριστερής θεωρητικής ανάλυσης. Στερούμενη στιβαρού θεωρητικού οπλοστασίου επί του νομισματικού ζητήματος, αποφαίνεται ότι «[η] ουσία του προβλήματος είναι ο καπιταλισμός – όχι το νόμισμα», αναπέμποντας έτσι οποιαδήποτε σχετική απόφαση στις καλένδες της πτώσης του καπιταλισμού. Οι προτάσεις τις μοιάζουν με Δελφικά «ήξεις-αφήξεις», καθώς στο δίλημμα «ευρώ ή δραχμή» αρνείται πεισματικά να λάβει θέση:49
Η έξοδος από το € [sic] και από την ΕΕ, από μόνα τους, δεν προσφέρουν καμία λύση σε κανένα πρόβλημα. Είτε με το € είτε με τη δραχμή, ακόμη και με παύση πληρωμής του εξωτερικού χρέους, μια οικονομία όπως η ελληνική, εφόσον παραμένει στα πλαίσια του καπιταλισμού, είναι καταδικασμένη... Ανεξάρτητα απ’ αυτή τη γενική τοποθέτηση, όμως, σε περίπτωση δημοψηφίσματος, όπως αυτό που επιχείρησε ο Παπανδρέου στις αρχές Νοέμβρη, όπου τίθεται εκβιαστικά το δίλημμα ανάμεσα σε μια σειρά σκληρών αντιλαϊκών μέτρων και παραμονής στο €, η Αριστερά οφείλει να πει «όχι στο €». Διαφορετικά θα ‘ναι σα να συναινεί στις σκληρές αντεργατικές πολιτικές και θα υποσκάπτει τη δυνατότητά της να τις αντιπαλέψει...
Αυτό είναι διαφορετικό από το να έχει στα συνθήματα της, σαν κεντρική πρόταση πάλης, την έξοδο από την ΕΕ και την επιστροφή στη δραχμή. Το μόνο που πετυχαίνει μια τέτοια τοποθέτηση είναι να δημιουργεί «εθνικές αυταπάτες» ότι μπορεί δηλαδή η Ελλάδα, με ένα πιο «προοδευτικό», «πατριωτικό» ή «ακηδεμόνευτο» καπιταλισμό να τα «καταφέρει καλύτερα».
Δηλαδή, προτείνει «όχι στο ευρώ» ως αντικαπιταλιστική δήλωση, χωρίς όμως να προτείνει «ναι στην δραχμή», που θα ισοδυναμούσε με «εθνική αυταπάτη». Έτσι το «Ξεκίνημα» δεν πιάνει την καυτή πατάτα? ουσιαστικά νίπτει τας χείρας του, αφήνοντας την σχετική απόφαση σε άλλους, αυτοπεριοριζόμενο στην κριτική οποιασδήποτε τέτοιας απόφασης.
Το ΚΚΕ
Μακράν όμως, αυτή η θεωρητική ανεπάρκεια της αριστεράς εκδηλώθηκε με τον πιο ιλαροτραγικό τρόπο στην στάση του ΚΚΕ. Από πολύ νωρίς ο Ριζοσπάστης είχε τεθεί εναντίον της ΟΝΕ, για λόγους παρόμοιους με αυτούς που είχαν εκθέσει δεκάδες άλλοι αναλυτές (οικονομική ανομοιογένεια, διαφορά ανταγωνιστικότητας μεταξύ των ενοποιούμενων οικονομιών, μικρή κινητικότητα εργατικού δυναμικού κλπ). Όμως είχε φροντίσει να διευκρινίσει τον ουδέτερο ρόλο που απέδιδε στο νόμισμα:50
Το κύριο πρόβλημα δεν είναι οι προσαρμοστικές δυσκολίες στη χρήση του καινούριου νομίσματος. Το κύριο ζήτημα είναι πολιτικό [...] δεν είναι ούτε η «εθνική» ή «ευρωπαϊκή» υπερηφάνεια που ενσωματώνεται σε ένα νόμισμα, ούτε ο βαθμός ευελιξίας, περιορισμού ή και κατάργησης της δυνατότητας άσκησης εθνικής νομισματικής και συναλλαγματικής πολιτικής. [...] Το ευρώ δεν είναι ούτε όχημα «εθνικής σωτηρίας» ούτε «εθνικής καταστροφής», ούτε μέσον απελευθέρωσης των παραγωγικών δυνατοτήτων ούτε δεσμά συγκράτησής τους.
Αυτή η πεποίθηση για την ουδέτερη φύση της νομισματικής πολιτικής και, κατ' επέκταση, του ρόλου του χρήματος, ήταν σε συμφωνία με την θεωρητική και ιδεολογική ανεπάρκεια του ΚΚΕ να χειριστεί ένα τέτοιο ζήτημα. Και μια μάλλον συνετή απόφαση.
Όμως, η χρηματοπιστωτική κρίση και η κρίση δημοσίου χρέους της Ελλάδας έθεσαν το δύσκολο αυτό ζήτημα στην δημόσια συζήτηση με επιτακτικό τρόπο, αναγκάζοντας το ΚΚΕ να παραβεί την συνετή του αποχή από την συζήτηση και να αρχίσει να εκφράζει άποψη. Αρχικά, σε συνέντευξη Τύπου της 7/6/2010 η Αλέκα Παπαρήγα χαρακτήρισε την έξοδο από το Ευρώ «όχι ταμπού»,51 όμως στις 30/5/2011 αποφάνθηκε ότι «η λύση 'έξω από το ευρώ και [επιστροφή στην] δραχμή' στις παρούσες συνθήκες είναι καταστροφική»,52 δήλωση που προκάλεσε σύγκρουση με την τάση «Αριστερό Ρεύμα» του Συνασπισμού και αντεγκλήσεις μεταξύ της ιστοσελίδας iskra.gr και του «Ριζοσπάστη».53
Συνεχίζοντας τις παλινωδίες, στις 15/10/2011 στον τηλεοπτικό σταθμό Alter, η Α. Παπαρήγα πρότεινε την επιστροφή σε εθνικό νόμισμα.54 Τελικά, διαπιστώνοντας ότι η όλη συζήτηση είναι μάλλον έξω από τα νερά του και το ιδεολογικό του οπλοστάσιο, το ΚΚΕ αναγκάστηκε να βρει οδό διαφυγής. Ιδανική αφορμή στάθηκε το δημοψήφισμα που ανήγγειλε ο ΓΑΠ. Έτσι, στις 3/11/2011 το ΚΚΕ αποφάνθηκε ότι το δίλημμα δραχμής-ευρώ είναι αποπροσανατολιστικό?55 σε κατοπινή συνέντευξη στον ραδιοσταθμό Real FM στις 18/11/2011 η Α. Παπαρήγα αποδεσμεύτηκε από την όλη συζήτηση χαρακτηρίζοντας το θέμα αδιάφορο και μετατοπίζοντας την συζήτηση... στην λαϊκή εξουσία,56 επανερχόμενη στην ασφαλή γραμμή στην οποία παρέμεινε το επόμενο διάστημα.57
Συνοψίζοντας...
Συνοψίζοντας, μπορούμε να πούμε ότι πρακτικώς όλες οι απόψεις έπεσαν στο τραπέζι, σε μια πρακτική που θυμίζει το κυνήγι ποντικών: βάζουμε αρκετές φάκες και κάποια θα δουλέψει. Αυτό επαληθεύει τον αποκλεισμό των οικονομικών από την σφαίρα των επιστημών, καθώς δεν έχουν προοδεύσει σε δυνατότητα πρόβλεψης πολύ περισσότερο από την αστρολογία.
Συνοψίζοντας...
Συνοψίζοντας, μπορούμε να πούμε ότι πρακτικώς όλες οι απόψεις έπεσαν στο τραπέζι, σε μια πρακτική που θυμίζει το κυνήγι ποντικών: βάζουμε αρκετές φάκες και κάποια θα δουλέψει. Αυτό επαληθεύει τον αποκλεισμό των οικονομικών από την σφαίρα των επιστημών, καθώς δεν έχουν προοδεύσει σε δυνατότητα πρόβλεψης πολύ περισσότερο από την αστρολογία.
Χαρακτηριστικές αυτής της πρακτικής ήταν και οι συνεντεύξεις του Αλέξη Παπαχελά με «μερικά από τα καλύτερα μυαλά της οικονομικής επιστήμης», τα οποία υποστήριξαν με απόλυτη πειστικότητα τόσο την έξοδο από το ευρώ (Στέργιος Σκαπέρδας, Κώστας Λαπαβίτσας, Κώστας Αζαριάδης) όσο και την παραμονή σε αυτό (Κώστας Μεγήρ, Μιχάλης Χαλιάσος, Νίκος Βέττας, Χριστόφορος Πισσαρίδης).58
Καταλήγοντας
Στο σημείο αυτό σταματώ την λεπτομερή παράθεση των απόψεων που διατυπώθηκαν σχετικά με το νομισματικό ζήτημα, καθώς μέχρι σήμερα ανακυκλώνονται αυτούσιες με μικρές παραλλαγές. Αυτή όμως η διετία έντονης αντιπαράθεσης άρχισε να δημιουργεί και ένα πολιτικό υπόστρωμα στο οποίο το νομισματικό ζήτημα έπαιζε όχι έναν περιφερειακό, αλλά έναν κεντρικό ρόλο.
Καταλήγοντας
Στο σημείο αυτό σταματώ την λεπτομερή παράθεση των απόψεων που διατυπώθηκαν σχετικά με το νομισματικό ζήτημα, καθώς μέχρι σήμερα ανακυκλώνονται αυτούσιες με μικρές παραλλαγές. Αυτή όμως η διετία έντονης αντιπαράθεσης άρχισε να δημιουργεί και ένα πολιτικό υπόστρωμα στο οποίο το νομισματικό ζήτημα έπαιζε όχι έναν περιφερειακό, αλλά έναν κεντρικό ρόλο.
Το ΕΠΑΜ, που ίδρυσε ο Δημήτρης Καζάκης τον Ιούλιο του 2011, λίγο αφού εγκατέλειψε την «Σπίθα» του Μίκη Θεοδωράκη, ετέθη υπέρ της αποχώρησης από την ευρωζώνη.59 Στις βουλευτικές εκλογές της 6/5/2012, έλαβε το 0,92% των ψήφων, σε συνεργασία με την «Δημοκρατική Αναγέννηση» του Στέλιου Παπαθεμελή.
Λίγο αργότερα, παρά τις πολιτικές καταβολές του, και παρά την θητεία του στην Ευρωβουλή, ο Αλέκος Αλαβάνος ίδρυσε το «Σχέδιο Β», που από τον Οκτώβριο του 2012 διατύπωνε την άποψη της εξόδου από την ευρωζώνη?60 την επόμενη χρονιά συγκροτήθηκε και ως κόμμα με απόφαση της 19/5/201361 και δήλωνε ότι θα συμμετάσχει στις ευρωεκλογές του 2014.
Λίγες ημέρες νωρίτερα είχε προηγηθεί αντίστοιχη κίνηση από τον Θεόδωρο Κατσανέβα με την κίνηση «Δραχμή - Ελληνική Δημοκρατική Κίνηση Πέντε Αστέρων», κατά τα πρότυπα αντιστοίχου κινήματος του Ιταλού Μπέπε Γκρίλο.62
Και το ζήτημα δεν αφορά πλέον σε περιθωριακούς κομματικούς σχηματισμούς, αλλά ακόμη και στον θεωρούμενο ως διεκδικητή της εξουσίας ΣΥΡΙΖΑ, που φαίνεται να ταλανίζεται από διαφωνίες επί του θέματος. Η «Αριστερή πλατφόρμα» του Παναγιώτη Λαφαζάνη έχει επανέλθει επανειλημμένως στο θέμα,63 με την τελευταία να έρχεται λίγο πριν τις ευρωεκλογές του 2014 και να δημιουργεί τριβές με την ηγετική ομάδα.64
Το σίγουρο είναι ότι κάποιες συζητήσεις δεν μπορούν να αποφεύγονται. Η συζήτηση που δεν έγινε με ψυχραιμία και άνεση την δεκαετία του 1990, ανακύπτει κατόπιν εορτής, βίαια και με πανικό. Ακόμη κι αν τα επιχειρήματα που ακούγονται είναι ορθά, θα οδηγήσουν άραγε σε μια παραγωγική πολιτική;
Παραπομπές
1 Κωνσταντίνος Κόλμερ, ΕΥΡΩ – Η Γιγάντωσι της ανεργίας, Κάκτος, Αθήνα 2000.
2 Κώστας Κόλμερ, Η μεγαλειώδης απάτη του Ευρώ, Λιβάνης, Αθήνα 2005.
3 Ηλίας Κανέλλης, Η επιστροφή της δραχμής; 12/12/2009 (http://www.protagon.gr/?i=protagon.el.article&id=745).
4 Γιώργος Γλυνός, Ζωή χωρίς ευρώ, Γαλέρα, τ. 52, Φεβρουάριος 2010 (διαθέσιμο στο http://galera.gr/magazine/modules/articles/article.php?id=1969).
5 Infowar, 16/5/2010 (διαθέσιμο στο http://www.skai.gr/player/Radio/?MMID=200272).
6 Παύση πληρωμών - έξοδος από το ευρώ, Η Αυγή, 22/5/2010 (διαθέσιμο στο http://www.avgi.gr/ArticleActionshow.action?articleID=544632).
7 (α) Costas Lapavitsas, Trapped in the eurozone, The Guardian, 1/10/2010, (διαθέσιμο στο http://www.guardian.co.uk/commentisfree/2010/oct/01/eurozone-core-nation-periphery-stagnation). (β) Κώστας Λαπαβίτσας, Έξοδος από το ευρώ για ανάπτυξη και κοινωνική αλλαγή, Επίκαιρα, 8/12/2010 (διαθέσιμο στο http://www.epikaira.gr/epikairo.php?id=5022&category_id=0). (γ) Costas Lapavitsas, Greece must default and quit the euro. The real debate is how, The Guardian, 19/9/2011 (διαθέσιμο στο http://www.guardian.co.uk/commentisfree/2011/sep/19/greece-must-default-and-quit-euro). (δ) Κώστας Λαπαβίτσας: Η χώρα μπαίνει σε τροχιά αυτοκτονίας, 21/11/2010 tvxs.gr/node/48720.
8 Π. Λαφαζάνης: Δεν είναι καταστροφική η έξοδος από το ευρώ, Η Αυγή, 18/5/2011 (διαθέσιμο στο http://www.avgi.gr/ArticleActionshow.action?articleID=616865).
9 (α) Θόδωρος Κατσανέβας, Επιστροφή στη δραχμή; Ουδέν κακόν αμιγές καλού, Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία, 12/6/2011 (διαθέσιμο στο http://www.enet.gr/?i=news.el.article&id=283846). (β) Θόδωρος Κατσανέβας, Επιστροφή στη δραχμή: Να αποενοχοποιηθεί μια τέτοια πιθανή προοπτική..., 23/6/2011, http://press-gr.blogspot.com/2011/06/blog-post_1883.html. (γ) Θόδωρος Κατσανέβας, Οι "συμμορίες" της δραχμής και του ευρώ, 29/12/2011, http://www.capital.gr/news.asp?id=1366580.
10 Βλ. ενδεικτικά: Δημήτρης Καζάκης, Αλήθειες και ψέματα για τη δραχμή, Το κουτί της Πανδώρας, 3/12/2011 http://www.koutipandoras.gr/?p=12738. Επίσης πολυάριθμες τηλεοπτικές και ραδιοφωνικές συνεντεύξεις και ομιλίες σε συγκεντρώσεις διαφόρων φορέων.
11 Πάνος Παναγιώτου, Η λύση στην κρίση χρέους: 1 ΔΡΧ = 1000 ευρώ, 30/11/2011, http://tvxs.gr/news/egrapsan-eipan/i-lysi-stin-krisi-xreoys-1-drx-1000-eyro-toy-ppanagiotoy.
12 Γιώργου Δελαστίκ, "Ναι" στην επιστροφή στη δραχμή, άλλα όχι με κυβέρνηση Παπανδρέου! http://www.spitha-kap.gr/el/articles/?nid=1369.
13 (α) Stergios Skaperdas, How to leave the Euro, The New York Times, 9/11/2011, σελ. Α35 (διαθέσιμο στο http://www.nytimes.com/2011/11/10/opinion/how-greece-could-leave-the-euro.html). (β) Στέργιος Σκαπέρδας, Ας φύγει η Ελλάδα από το ευρώ - ιδού πώς, Βήμα, 11/11/2011 (διαθέσιμο στο http://www.tovima.gr/opinions/article/?aid=429604). (γ) Στέργιος Σκαπέρδας, Επτά μύθοι για την κρίση χρέους, 28/11/2011 (διαθέσιμο στο http://www.socsci.uci.edu/~sskaperd/SkaperdasMythoiEllhvika1111.pdf). Η αρχική αγγλική έκδοση (Stergios Skaperdas, Seven myths about the Greek debt crisis, working paper) είναι διαθέσιμη στο http://www.socsci.uci.edu/~sskaperd/SkaperdasMythsWP1011.pdf.
14 Θεόδωρος Στάθης, Γιατί είναι δύσκολη η έξοδος από το ευρώ, 2/2/2010 http://www.capital.gr/news.asp?id=900232&ppg=0.
15 Δημήτρης Κατσίκας Έξοδος από το ευρώ: εναλλακτική λύση ή επιλογή υψηλού κινδύνου; 5/4/2011 http://www.tanea.gr/blogs/blogger/post/?aid=4625777.
16 Κώστας Στούπας, Γιατί η επιστροφή στη δραχμή θα είναι καταστροφική..., 4/11/2011 http://www.capital.gr/stoupas/Article.aspx?id=1320566.
17 Γιώργος Καισάριος, Οι παράπλευρες απώλειες της επιστροφής στη δραχμή, 13/12/2011 http://www.market-talk.net/index.php/id/10638
18Γιάννης Βαρουφάκης, Δραχμή;18/11/2011, http://www.protagon.gr/?i=protagon.el.article&id=10309
19Γρηγόρης Νικολόπουλος, Τι θα συμβεί εάν επαληθευτούν τα σενάρια - Το χάος μιας επιστροφής στη δραχμή... Πρώτο Θέμα 18/12/2011 http://www.protothema.gr/economy/article/?aid=166092
20Νίκος Μουζέλης, Η διαμάχη γύρω από την κρίση – Τέσσερις βασικές προσεγγίσεις, The Athens Review of Books, τ. 21, Σεπτέμβριος 2011, σελ. 14-18 (διαθέσιμο στο electra.ecogreens.gr/media/2011/09.%20September/01_09_2011/1.9.2011.pdf και στο http://www.scribd.com/doc/65480906/«Η-διαμάχη-γύρω-από-την-κρίση-—-Τέσσερις-βασικές-προσεγγίσεις»).
21Νίκος Δήμου, «Γεννήθηκα στη δραχμή» - Υπερκείμενα, Lifo 12.1.2012, σελ. 13 (διαθέσιμο στο http://www.lifo.gr/mag/columns/4500).
22Αντώνης Πανούτσος, To euro or not to euro? Copy-paste, Πρώτο Θέμα, 27/11/2011, σελ. 69.
23Βασίλης Βιλιάρδος, Λιτότητα, δραχμή η αναδιάρθρωση; 19/6/2011, http://www.casss.gr/presscenter/articles/2368.aspx.
24Νίκος Χ. Βαρσακέλης, Ευρώ ή Δραχμή: Επιτέλους, τι λέει η οικονομική θεωρία; 19/12/2011 http://www.skai.gr/news/opinions/article/189576/euro-i-drahmi-epitelous-ti-leei-i-oikonomiki-theoria/.
25(α) Ευρωπαίος Αναλυτής, Μπορούμε να βγούμε από το ευρώ; Παρασκευή+13, 5/6/2010 http://www.paraskevi13.com/?p=9525. (β) Μαρικάκι, Οξεία πρεμούρα για την παραμονή στο ευρώ, Το Ποντίκι, 4/1/2012 http://topontiki.gr/article/27759.
26Γ. Προβόπουλος: Η δραχμή θα ήταν κόλαση, Καθημερινή, 2/1/2012 (διαθέσιμο στο http://portal.kathimerini.gr/4dcgi/_w_articles_kathextra_1_02/01/2012_420744).
27Συνέντευξη στον Riz Khan, 11/5/2010 (διαθέσιμη στο http://www.youtube.com/watch?v=8XEanpswz80, ειδικώς μεταξύ 17:55-18:41).
28Νέοι Φάκελοι, 16/5/2011 (διαθέσιμη στο http://folders.skai.gr/main/theme?id=218).
29Theodoro Pangalos: "Si no logramos el dinero antes del 12, habra que poner tanques en los bancos", El Mundo, 26/6/2011.
30Για τις απόψεις «πριν», βλ.: Ευ. Βενιζέλος: Το δίλημμα για τους πολίτες είναι ευρώ ή δραχμή..., Έθνος, 1/11/2011 (διαθέσιμο στο http://www.ethnos.gr/article.asp?catid=22767&subid=2&pubid=63509102). Για τις απόψεις «μετά», βλ.: (α) Δήλωση Ευ. Βενιζέλου αμέσως μετά την επιστροφή του από τις Κάννες, 3/11/2011, http://www.evenizelos.gr/el/statementsgr/2790-statement. (β) «Όχι» Βενιζέλου στο δημοψήφισμα, Το Ποντίκι, 3/11/2011, http://topontiki.gr/details.php?id=24460.
31Π.χ., βλ. ομιλίες στο Ηράκλειο Κρήτης, 1/6/2011 (διαθέσιμη στο http://www.nd.gr/web//proedros/press/-/journal_content/56_INSTANCE_Rb5c/36615/687462) και στην ΔΕΘ, 17/9/2011 (διαθέσιμη στο http://www.nd.gr/web/guest/press/-/journal_content/56_INSTANCE_c6UH/36615/762947).
32Βλ. π.χ. Δελτίο Τύπου της 5/9/2011 (διαθέσιμο στο http://www.nd.gr/web//guest/press/-/journal_content/56_INSTANCE_c6UH/12001/754121).
33(α) Ομιλία στην Βουλή για τον προϋπολογισμό, 19/12/2010 (διαθέσιμη στο http://www.dimsim.gr/6_1a72/omilia_ntoras_mpakogiannh_gia_ton_proupologismo.html). (β) Συνέντευξη στο ΒΗΜΑ FM, 12/9/2011, (διαθέσιμη στο http://www.dimsim.gr/6_1a1225/sunenteukseis_ntoras_mpakogiannh_sto_radiofono.html). (γ) Συνέντευξη Τύπου, 21/11/2011 (διαθέσιμη στο http://www.dimsim.gr/6_1a1626/sunenteuksh_tupou_ntoras_mpakogiannh.html).
34Σίσσυ Αλιγιζάκη, Νεοδραχμή, ένα νόμισμα με μια όψη..., 16/1/2012 (διαθέσιμη στο http://www.neolaialaos.gr/2012/01/16/news/32700/).
35Βλ. π.χ. συνέντευξη στον Real FM, 1/11/2011 (διαθέσιμη στο www.neolaialaos.gr/wp-content/plugins/as-pdf/generate.php?post=17803).
36Φώτης Κουβέλης 13/10/2011, http://www.real.gr/DefaultArthro.aspx?page=arthro&id=99189&catID=1 και http://www.youtube.com/watch?v=46lJaMGeqlk
37Συνέντευξη στον ΦΩΤΗ ΠΑΠΟΥΛΙΑ, «Θα ήταν καταστροφή η επιστροφή στη δραχμή», Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία, 11/12/2011 (διαθέσιμη στο http://www.enet.gr/?i=news.el.article&id=331152).
38ΚΑΝΕΙΣ ΔΕΝ ΕΧΕΙ «ΛΕΥΚΗ ΕΠΙΤΑΓΗ» - Καμιά συζήτηση για επιστροφή στη δραχμή, υπό όρους μέρος της λύσης η αναδιάρθρωση, 9/5/2011 (διαθέσιμο στο http://www.ecogreens-gr.org/cms/index.php?option=com_content&view=article&id=2110).
39Δημήτρης Φουτάκης, Το δημοψήφισμα, η δραχμή και το Μνημόνιο, 2/6/2011 (διαθέσιμο στο http://www.ecogreens-gr.org/cms/index.php?option=com_content&view=article&id=2198).
40Δεν κατάφερα να εντοπίσω το πλήρες κείμενο. Το απόσπασμα προέρχεται από το «σημείο 19» για την ευρωπαϊκή πολιτική του ΣΥΡΙΖΑ που είναι ανεβασμένο στο http://www.koel.gr/index.php?option=com_content&view=article&id=3183.
41Επιστροφή στη δραχμή ζητεί ο Λαφαζάνης! Συνέντευξη στον Παναγιώτη Τσούτσια, Έθνος, 27/11/2010 (διαθέσιμο στο http://www.ethnos.gr/article.asp?catid=22767&subid=2&pubid=43790948).
42Δημήτρης Παπαδημούλης, Οδηγούμαστε σε υφεσιακό σοκ, συνέντευξη στον Νίκο Παπαδημητρίου, Freesunday, 10/9/2011 (διαθέσιμη στο http://www.citypress.gr/freesunday/index.html?page=9&action=article&article=1866).
43Συνέντευξη τύπου στην 76η ΔΕΘ, 13/9/2011 (διαθέσιμη στο http://syriza.gr/index.php?option=com_k2&view=item&id=134).
44(α) Γιάννης Δραγασάκης, Σχέδιο ενταγμένο σε μια διεθνή δυναμική, Το Βήμα, 31/1/2010 (διαθέσιμο στο http://www.tovima.gr/opinions/article/?aid=312769). (β) Ομιλία σε εκδήλωση της Πολιτικής Κίνησης Βύρωνα του Συνασπισμού, 10/1/2011 (διαθέσιμη στο http://vimeo.com/18661093, από το 47:38).
45Παρακτικά Βουλής, 3/11/2011 (ΙΓ' ΠΕΡΙΟΔΟΣ, ΣΥΝΟΔΟΣ Γ', ΣΥΝΕΔΡΙΑΣΗ ΚΒ', διαθέσιμη στο www.syriza.gr/index.php?option=com_k2&view=item&id=455).
46Αλέξης Τσίπρας, Οι εκλογές τρομάζουν το οικονομικό κατεστημένο, συνέντευξη στον Φώτη Παπούλια, Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία, 27/11/2011 (διαθέσιμη στο http://www.enet.gr/?i=news.el.article&id=328603).
47(α) «Ναι, θέλουμε τον ΣΥΡΙΖΑ σε συμμαχία για κυβέρνηση», Συνέντευξη στον Μάκη Πολλάτο, Πρώτο Θέμα, 4/12/2011 http://www.protothema.gr/politics/article/?aid=163301). (β) Αντιμνημονιακό εκλογικό συνασπισμό και απλή αναλογική ζητάει ο Τσίπρας, 23/11/2011, http://www.enet.gr/?i=news.el.article&id=327718.
48Συνέντευξη στην τηλεόραση της ΝΕΤ, 24/1/2012 (διαθέσιμη στο http://www.syriza.gr/index.php?option=com_k2&view=item&id=1039).
49Ανδρέας Παγιάτσος, Το ευρώ, η δραχμή, η επανάσταση που χρειαζόμαστε και η Αριστερά, 7/12/2011 (διαθέσιμο στο http://www.xekinima.org/arthra/view/article/to-eyro-i-draxmi-i-epanastasi-poy-xreiazomaste-kai-i-a-2/)
50Μυθοποίηση ή δαιμονοποίηση του ευρώ; Ριζοσπάστης, 12/5/2002, σελ. 12 (διαθέσιμο στο http://www1.rizospastis.gr/story.do?id=1256139).
51Παπαρήγα: Δεν είναι θέμα ταμπού η έξοδος από το ευρώ, 7/6/2010, http://www.naftemporiki.gr/podcast/listenclip.asp?id=26515.
52Συνέντευξη στον τηλεοπτικό σταθμό Αντέννα. (α) Αποκλείει το ΚΚΕ έξοδο από το ευρώ, Καθημερινή, 31/5/2011 (διαθέσιμο στο http://news.kathimerini.gr/4dcgi/_w_articles_politics_1_31/05/2011_444078). (β) Για την πλήρη απομαγνητοφώνηση της συνέντευξης βλ. Παπαρήγα: «Η επιστροφή στη δραχμή, στις παρούσες συνθήκες, είναι καταστροφική”, 31/5/2011, http://www.iskra.gr/index.php?option=com_content&view=article&id=3523:kkr&catid=85:synenteyxseis&Itemid=267).
53Αριστερές κόντρες για το ευρώ, Το Ποντίκι, 9/6/2011 (διαθέσιμο στο http://topontiki.gr/article/18036).
54Παναγής Γαλιατσάτος, Επιστροφή στη δραχμή προτείνει η κ. Παπαρήγα, Καθημερινή, 15/10/2011 (διαθέσιμο στο http://news.kathimerini.gr/4dcgi/_w_articles_politics_2_15/10/2011_459510).
55Ημεροδρόμος, «Ευρώ ή δραχμή;», Ριζοσπάστης, 3/11/2011, (διαθέσιμο στο http://www2.rizospastis.gr/adjacent.do?publDate=&id=13762&direction=1).
56Το πραγματικό δίλημμα για το λαό δεν είναι «ευρώ ή δραχμή» αλλά ποια εξουσία, Ριζοσπάστης 19/11/2011, (η απομαγνητοφώνηση διαθέσιμη στο http://www2.rizospastis.gr/story.do?id=6551987&publDate=19/11/2011 και το ηχητικό αρχείο στο http://www.real.gr//audiofiles/106042.mp3).
57(α) Ι., Οπορτουνιστές και ευρώ, Ριζοσπάστης, 19/11/2011 (διαθέσιμο στο http://www1.rizospastis.gr/storyTextOnly.do?id=6553344&publDate=19/11/2011&textOnly=true). (β) Από μέρα σε μέρα, «Ισχυρά» σενάρια με δραχμή, Ριζοσπάστης, 15/12/2011 (διαθέσιμο στο http://www1.rizospastis.gr/story.do?id=6596754&publDate=15/12/2011).
58Το μεγάλο ερώτημα: Ευρώ ή Δραχμή; Οι Νέοι Φάκελοι, 12/12/2011, http://folders.skai.gr/main/theme?id=270&locale=el και http://folders.skai.gr/main/theme?id=271&locale=el.
59Ιδρυτική διακήρυξη, 16/7/2011 (διαθέσιμη στο http://www.epamhellas.gr/οργανωτική-δομή/ιδρυτική-διακήρυξη-του-ενιαίου-παλλαϊκού-μετώπου).
60Αλαβάνος: «Προετοιμασία για έξοδο από το ευρώ με plan B», Το κουτί της Πανδώρας, 14/10/2012, http://www.koutipandoras.gr/article/26982/alavanos-proetoimasia-gia-exodo-apo-eyro-me-plan-b.
61Πολιτικό κόμμα το Σχέδιο Β του Αλαβάνου, TV Χωρίς Σύνορα, 19/5/2013, http://tvxs.gr/news/ελλάδα/πολιτικό-κόμμα-το-σχέδιο-β-του-αλαβάνου.
62Το κόμμα «Δραχμή Πέντε Αστέρων» ίδρυσε ο Θεόδωρος Κατσανέβας, Τα Νέα Online, 8/5/2013, http://www.tanea.gr/news/politics/article/5016252/to-komma-draxmh-pente-asterwn-idryse-o-theodwros-katsanebas/.
63(α) Παν. Λαφαζάνης: Να μιλήσουμε για το ευρώ και στάση πληρωμών (video), Η Αυγή Online, 14/7/2013, http://www.avgi.gr/article/608919/pan-lafazanis-na-milisoume-gia-to-euro-kai-stasi-pliromon-video-). (β) Ο Λαφαζάνης προκαλεί πονοκεφάλους στο ΣΥΡΙΖΑ: Εμμένει σε έξοδο από το ευρώ, iefimerida, 9/12/2013, http://www.iefimerida.gr/news/134058/ο-λαφαζάνης-προκαλεί-πονοκεφάλους-στο-συριζα-εμμένει-σε-έξοδο-από-το-ευρώ.
64Τσίπρας προς Λαφαζάνη: Έχεις επανέλθει 7 φορές στην έξοδο από το ευρώ, ΣΚΑΪ.gr, 16/4/2014, http://www.skai.gr/news/politics/article/256128/sugrousi-tsipra-lafazani-gia-tin-exodo-apo-to-euro-/.
Και το ζήτημα δεν αφορά πλέον σε περιθωριακούς κομματικούς σχηματισμούς, αλλά ακόμη και στον θεωρούμενο ως διεκδικητή της εξουσίας ΣΥΡΙΖΑ, που φαίνεται να ταλανίζεται από διαφωνίες επί του θέματος. Η «Αριστερή πλατφόρμα» του Παναγιώτη Λαφαζάνη έχει επανέλθει επανειλημμένως στο θέμα,63 με την τελευταία να έρχεται λίγο πριν τις ευρωεκλογές του 2014 και να δημιουργεί τριβές με την ηγετική ομάδα.64
Το σίγουρο είναι ότι κάποιες συζητήσεις δεν μπορούν να αποφεύγονται. Η συζήτηση που δεν έγινε με ψυχραιμία και άνεση την δεκαετία του 1990, ανακύπτει κατόπιν εορτής, βίαια και με πανικό. Ακόμη κι αν τα επιχειρήματα που ακούγονται είναι ορθά, θα οδηγήσουν άραγε σε μια παραγωγική πολιτική;
Παραπομπές
1 Κωνσταντίνος Κόλμερ, ΕΥΡΩ – Η Γιγάντωσι της ανεργίας, Κάκτος, Αθήνα 2000.
2 Κώστας Κόλμερ, Η μεγαλειώδης απάτη του Ευρώ, Λιβάνης, Αθήνα 2005.
3 Ηλίας Κανέλλης, Η επιστροφή της δραχμής; 12/12/2009 (http://www.protagon.gr/?i=protagon.el.article&id=745).
4 Γιώργος Γλυνός, Ζωή χωρίς ευρώ, Γαλέρα, τ. 52, Φεβρουάριος 2010 (διαθέσιμο στο http://galera.gr/magazine/modules/articles/article.php?id=1969).
5 Infowar, 16/5/2010 (διαθέσιμο στο http://www.skai.gr/player/Radio/?MMID=200272).
6 Παύση πληρωμών - έξοδος από το ευρώ, Η Αυγή, 22/5/2010 (διαθέσιμο στο http://www.avgi.gr/ArticleActionshow.action?articleID=544632).
7 (α) Costas Lapavitsas, Trapped in the eurozone, The Guardian, 1/10/2010, (διαθέσιμο στο http://www.guardian.co.uk/commentisfree/2010/oct/01/eurozone-core-nation-periphery-stagnation). (β) Κώστας Λαπαβίτσας, Έξοδος από το ευρώ για ανάπτυξη και κοινωνική αλλαγή, Επίκαιρα, 8/12/2010 (διαθέσιμο στο http://www.epikaira.gr/epikairo.php?id=5022&category_id=0). (γ) Costas Lapavitsas, Greece must default and quit the euro. The real debate is how, The Guardian, 19/9/2011 (διαθέσιμο στο http://www.guardian.co.uk/commentisfree/2011/sep/19/greece-must-default-and-quit-euro). (δ) Κώστας Λαπαβίτσας: Η χώρα μπαίνει σε τροχιά αυτοκτονίας, 21/11/2010 tvxs.gr/node/48720.
8 Π. Λαφαζάνης: Δεν είναι καταστροφική η έξοδος από το ευρώ, Η Αυγή, 18/5/2011 (διαθέσιμο στο http://www.avgi.gr/ArticleActionshow.action?articleID=616865).
9 (α) Θόδωρος Κατσανέβας, Επιστροφή στη δραχμή; Ουδέν κακόν αμιγές καλού, Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία, 12/6/2011 (διαθέσιμο στο http://www.enet.gr/?i=news.el.article&id=283846). (β) Θόδωρος Κατσανέβας, Επιστροφή στη δραχμή: Να αποενοχοποιηθεί μια τέτοια πιθανή προοπτική..., 23/6/2011, http://press-gr.blogspot.com/2011/06/blog-post_1883.html. (γ) Θόδωρος Κατσανέβας, Οι "συμμορίες" της δραχμής και του ευρώ, 29/12/2011, http://www.capital.gr/news.asp?id=1366580.
10 Βλ. ενδεικτικά: Δημήτρης Καζάκης, Αλήθειες και ψέματα για τη δραχμή, Το κουτί της Πανδώρας, 3/12/2011 http://www.koutipandoras.gr/?p=12738. Επίσης πολυάριθμες τηλεοπτικές και ραδιοφωνικές συνεντεύξεις και ομιλίες σε συγκεντρώσεις διαφόρων φορέων.
11 Πάνος Παναγιώτου, Η λύση στην κρίση χρέους: 1 ΔΡΧ = 1000 ευρώ, 30/11/2011, http://tvxs.gr/news/egrapsan-eipan/i-lysi-stin-krisi-xreoys-1-drx-1000-eyro-toy-ppanagiotoy.
12 Γιώργου Δελαστίκ, "Ναι" στην επιστροφή στη δραχμή, άλλα όχι με κυβέρνηση Παπανδρέου! http://www.spitha-kap.gr/el/articles/?nid=1369.
13 (α) Stergios Skaperdas, How to leave the Euro, The New York Times, 9/11/2011, σελ. Α35 (διαθέσιμο στο http://www.nytimes.com/2011/11/10/opinion/how-greece-could-leave-the-euro.html). (β) Στέργιος Σκαπέρδας, Ας φύγει η Ελλάδα από το ευρώ - ιδού πώς, Βήμα, 11/11/2011 (διαθέσιμο στο http://www.tovima.gr/opinions/article/?aid=429604). (γ) Στέργιος Σκαπέρδας, Επτά μύθοι για την κρίση χρέους, 28/11/2011 (διαθέσιμο στο http://www.socsci.uci.edu/~sskaperd/SkaperdasMythoiEllhvika1111.pdf). Η αρχική αγγλική έκδοση (Stergios Skaperdas, Seven myths about the Greek debt crisis, working paper) είναι διαθέσιμη στο http://www.socsci.uci.edu/~sskaperd/SkaperdasMythsWP1011.pdf.
14 Θεόδωρος Στάθης, Γιατί είναι δύσκολη η έξοδος από το ευρώ, 2/2/2010 http://www.capital.gr/news.asp?id=900232&ppg=0.
15 Δημήτρης Κατσίκας Έξοδος από το ευρώ: εναλλακτική λύση ή επιλογή υψηλού κινδύνου; 5/4/2011 http://www.tanea.gr/blogs/blogger/post/?aid=4625777.
16 Κώστας Στούπας, Γιατί η επιστροφή στη δραχμή θα είναι καταστροφική..., 4/11/2011 http://www.capital.gr/stoupas/Article.aspx?id=1320566.
17 Γιώργος Καισάριος, Οι παράπλευρες απώλειες της επιστροφής στη δραχμή, 13/12/2011 http://www.market-talk.net/index.php/id/10638
18Γιάννης Βαρουφάκης, Δραχμή;18/11/2011, http://www.protagon.gr/?i=protagon.el.article&id=10309
19Γρηγόρης Νικολόπουλος, Τι θα συμβεί εάν επαληθευτούν τα σενάρια - Το χάος μιας επιστροφής στη δραχμή... Πρώτο Θέμα 18/12/2011 http://www.protothema.gr/economy/article/?aid=166092
20Νίκος Μουζέλης, Η διαμάχη γύρω από την κρίση – Τέσσερις βασικές προσεγγίσεις, The Athens Review of Books, τ. 21, Σεπτέμβριος 2011, σελ. 14-18 (διαθέσιμο στο electra.ecogreens.gr/media/2011/09.%20September/01_09_2011/1.9.2011.pdf και στο http://www.scribd.com/doc/65480906/«Η-διαμάχη-γύρω-από-την-κρίση-—-Τέσσερις-βασικές-προσεγγίσεις»).
21Νίκος Δήμου, «Γεννήθηκα στη δραχμή» - Υπερκείμενα, Lifo 12.1.2012, σελ. 13 (διαθέσιμο στο http://www.lifo.gr/mag/columns/4500).
22Αντώνης Πανούτσος, To euro or not to euro? Copy-paste, Πρώτο Θέμα, 27/11/2011, σελ. 69.
23Βασίλης Βιλιάρδος, Λιτότητα, δραχμή η αναδιάρθρωση; 19/6/2011, http://www.casss.gr/presscenter/articles/2368.aspx.
24Νίκος Χ. Βαρσακέλης, Ευρώ ή Δραχμή: Επιτέλους, τι λέει η οικονομική θεωρία; 19/12/2011 http://www.skai.gr/news/opinions/article/189576/euro-i-drahmi-epitelous-ti-leei-i-oikonomiki-theoria/.
25(α) Ευρωπαίος Αναλυτής, Μπορούμε να βγούμε από το ευρώ; Παρασκευή+13, 5/6/2010 http://www.paraskevi13.com/?p=9525. (β) Μαρικάκι, Οξεία πρεμούρα για την παραμονή στο ευρώ, Το Ποντίκι, 4/1/2012 http://topontiki.gr/article/27759.
26Γ. Προβόπουλος: Η δραχμή θα ήταν κόλαση, Καθημερινή, 2/1/2012 (διαθέσιμο στο http://portal.kathimerini.gr/4dcgi/_w_articles_kathextra_1_02/01/2012_420744).
27Συνέντευξη στον Riz Khan, 11/5/2010 (διαθέσιμη στο http://www.youtube.com/watch?v=8XEanpswz80, ειδικώς μεταξύ 17:55-18:41).
28Νέοι Φάκελοι, 16/5/2011 (διαθέσιμη στο http://folders.skai.gr/main/theme?id=218).
29Theodoro Pangalos: "Si no logramos el dinero antes del 12, habra que poner tanques en los bancos", El Mundo, 26/6/2011.
30Για τις απόψεις «πριν», βλ.: Ευ. Βενιζέλος: Το δίλημμα για τους πολίτες είναι ευρώ ή δραχμή..., Έθνος, 1/11/2011 (διαθέσιμο στο http://www.ethnos.gr/article.asp?catid=22767&subid=2&pubid=63509102). Για τις απόψεις «μετά», βλ.: (α) Δήλωση Ευ. Βενιζέλου αμέσως μετά την επιστροφή του από τις Κάννες, 3/11/2011, http://www.evenizelos.gr/el/statementsgr/2790-statement. (β) «Όχι» Βενιζέλου στο δημοψήφισμα, Το Ποντίκι, 3/11/2011, http://topontiki.gr/details.php?id=24460.
31Π.χ., βλ. ομιλίες στο Ηράκλειο Κρήτης, 1/6/2011 (διαθέσιμη στο http://www.nd.gr/web//proedros/press/-/journal_content/56_INSTANCE_Rb5c/36615/687462) και στην ΔΕΘ, 17/9/2011 (διαθέσιμη στο http://www.nd.gr/web/guest/press/-/journal_content/56_INSTANCE_c6UH/36615/762947).
32Βλ. π.χ. Δελτίο Τύπου της 5/9/2011 (διαθέσιμο στο http://www.nd.gr/web//guest/press/-/journal_content/56_INSTANCE_c6UH/12001/754121).
33(α) Ομιλία στην Βουλή για τον προϋπολογισμό, 19/12/2010 (διαθέσιμη στο http://www.dimsim.gr/6_1a72/omilia_ntoras_mpakogiannh_gia_ton_proupologismo.html). (β) Συνέντευξη στο ΒΗΜΑ FM, 12/9/2011, (διαθέσιμη στο http://www.dimsim.gr/6_1a1225/sunenteukseis_ntoras_mpakogiannh_sto_radiofono.html). (γ) Συνέντευξη Τύπου, 21/11/2011 (διαθέσιμη στο http://www.dimsim.gr/6_1a1626/sunenteuksh_tupou_ntoras_mpakogiannh.html).
34Σίσσυ Αλιγιζάκη, Νεοδραχμή, ένα νόμισμα με μια όψη..., 16/1/2012 (διαθέσιμη στο http://www.neolaialaos.gr/2012/01/16/news/32700/).
35Βλ. π.χ. συνέντευξη στον Real FM, 1/11/2011 (διαθέσιμη στο www.neolaialaos.gr/wp-content/plugins/as-pdf/generate.php?post=17803).
36Φώτης Κουβέλης 13/10/2011, http://www.real.gr/DefaultArthro.aspx?page=arthro&id=99189&catID=1 και http://www.youtube.com/watch?v=46lJaMGeqlk
37Συνέντευξη στον ΦΩΤΗ ΠΑΠΟΥΛΙΑ, «Θα ήταν καταστροφή η επιστροφή στη δραχμή», Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία, 11/12/2011 (διαθέσιμη στο http://www.enet.gr/?i=news.el.article&id=331152).
38ΚΑΝΕΙΣ ΔΕΝ ΕΧΕΙ «ΛΕΥΚΗ ΕΠΙΤΑΓΗ» - Καμιά συζήτηση για επιστροφή στη δραχμή, υπό όρους μέρος της λύσης η αναδιάρθρωση, 9/5/2011 (διαθέσιμο στο http://www.ecogreens-gr.org/cms/index.php?option=com_content&view=article&id=2110).
39Δημήτρης Φουτάκης, Το δημοψήφισμα, η δραχμή και το Μνημόνιο, 2/6/2011 (διαθέσιμο στο http://www.ecogreens-gr.org/cms/index.php?option=com_content&view=article&id=2198).
40Δεν κατάφερα να εντοπίσω το πλήρες κείμενο. Το απόσπασμα προέρχεται από το «σημείο 19» για την ευρωπαϊκή πολιτική του ΣΥΡΙΖΑ που είναι ανεβασμένο στο http://www.koel.gr/index.php?option=com_content&view=article&id=3183.
41Επιστροφή στη δραχμή ζητεί ο Λαφαζάνης! Συνέντευξη στον Παναγιώτη Τσούτσια, Έθνος, 27/11/2010 (διαθέσιμο στο http://www.ethnos.gr/article.asp?catid=22767&subid=2&pubid=43790948).
42Δημήτρης Παπαδημούλης, Οδηγούμαστε σε υφεσιακό σοκ, συνέντευξη στον Νίκο Παπαδημητρίου, Freesunday, 10/9/2011 (διαθέσιμη στο http://www.citypress.gr/freesunday/index.html?page=9&action=article&article=1866).
43Συνέντευξη τύπου στην 76η ΔΕΘ, 13/9/2011 (διαθέσιμη στο http://syriza.gr/index.php?option=com_k2&view=item&id=134).
44(α) Γιάννης Δραγασάκης, Σχέδιο ενταγμένο σε μια διεθνή δυναμική, Το Βήμα, 31/1/2010 (διαθέσιμο στο http://www.tovima.gr/opinions/article/?aid=312769). (β) Ομιλία σε εκδήλωση της Πολιτικής Κίνησης Βύρωνα του Συνασπισμού, 10/1/2011 (διαθέσιμη στο http://vimeo.com/18661093, από το 47:38).
45Παρακτικά Βουλής, 3/11/2011 (ΙΓ' ΠΕΡΙΟΔΟΣ, ΣΥΝΟΔΟΣ Γ', ΣΥΝΕΔΡΙΑΣΗ ΚΒ', διαθέσιμη στο www.syriza.gr/index.php?option=com_k2&view=item&id=455).
46Αλέξης Τσίπρας, Οι εκλογές τρομάζουν το οικονομικό κατεστημένο, συνέντευξη στον Φώτη Παπούλια, Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία, 27/11/2011 (διαθέσιμη στο http://www.enet.gr/?i=news.el.article&id=328603).
47(α) «Ναι, θέλουμε τον ΣΥΡΙΖΑ σε συμμαχία για κυβέρνηση», Συνέντευξη στον Μάκη Πολλάτο, Πρώτο Θέμα, 4/12/2011 http://www.protothema.gr/politics/article/?aid=163301). (β) Αντιμνημονιακό εκλογικό συνασπισμό και απλή αναλογική ζητάει ο Τσίπρας, 23/11/2011, http://www.enet.gr/?i=news.el.article&id=327718.
48Συνέντευξη στην τηλεόραση της ΝΕΤ, 24/1/2012 (διαθέσιμη στο http://www.syriza.gr/index.php?option=com_k2&view=item&id=1039).
49Ανδρέας Παγιάτσος, Το ευρώ, η δραχμή, η επανάσταση που χρειαζόμαστε και η Αριστερά, 7/12/2011 (διαθέσιμο στο http://www.xekinima.org/arthra/view/article/to-eyro-i-draxmi-i-epanastasi-poy-xreiazomaste-kai-i-a-2/)
50Μυθοποίηση ή δαιμονοποίηση του ευρώ; Ριζοσπάστης, 12/5/2002, σελ. 12 (διαθέσιμο στο http://www1.rizospastis.gr/story.do?id=1256139).
51Παπαρήγα: Δεν είναι θέμα ταμπού η έξοδος από το ευρώ, 7/6/2010, http://www.naftemporiki.gr/podcast/listenclip.asp?id=26515.
52Συνέντευξη στον τηλεοπτικό σταθμό Αντέννα. (α) Αποκλείει το ΚΚΕ έξοδο από το ευρώ, Καθημερινή, 31/5/2011 (διαθέσιμο στο http://news.kathimerini.gr/4dcgi/_w_articles_politics_1_31/05/2011_444078). (β) Για την πλήρη απομαγνητοφώνηση της συνέντευξης βλ. Παπαρήγα: «Η επιστροφή στη δραχμή, στις παρούσες συνθήκες, είναι καταστροφική”, 31/5/2011, http://www.iskra.gr/index.php?option=com_content&view=article&id=3523:kkr&catid=85:synenteyxseis&Itemid=267).
53Αριστερές κόντρες για το ευρώ, Το Ποντίκι, 9/6/2011 (διαθέσιμο στο http://topontiki.gr/article/18036).
54Παναγής Γαλιατσάτος, Επιστροφή στη δραχμή προτείνει η κ. Παπαρήγα, Καθημερινή, 15/10/2011 (διαθέσιμο στο http://news.kathimerini.gr/4dcgi/_w_articles_politics_2_15/10/2011_459510).
55Ημεροδρόμος, «Ευρώ ή δραχμή;», Ριζοσπάστης, 3/11/2011, (διαθέσιμο στο http://www2.rizospastis.gr/adjacent.do?publDate=&id=13762&direction=1).
56Το πραγματικό δίλημμα για το λαό δεν είναι «ευρώ ή δραχμή» αλλά ποια εξουσία, Ριζοσπάστης 19/11/2011, (η απομαγνητοφώνηση διαθέσιμη στο http://www2.rizospastis.gr/story.do?id=6551987&publDate=19/11/2011 και το ηχητικό αρχείο στο http://www.real.gr//audiofiles/106042.mp3).
57(α) Ι., Οπορτουνιστές και ευρώ, Ριζοσπάστης, 19/11/2011 (διαθέσιμο στο http://www1.rizospastis.gr/storyTextOnly.do?id=6553344&publDate=19/11/2011&textOnly=true). (β) Από μέρα σε μέρα, «Ισχυρά» σενάρια με δραχμή, Ριζοσπάστης, 15/12/2011 (διαθέσιμο στο http://www1.rizospastis.gr/story.do?id=6596754&publDate=15/12/2011).
58Το μεγάλο ερώτημα: Ευρώ ή Δραχμή; Οι Νέοι Φάκελοι, 12/12/2011, http://folders.skai.gr/main/theme?id=270&locale=el και http://folders.skai.gr/main/theme?id=271&locale=el.
59Ιδρυτική διακήρυξη, 16/7/2011 (διαθέσιμη στο http://www.epamhellas.gr/οργανωτική-δομή/ιδρυτική-διακήρυξη-του-ενιαίου-παλλαϊκού-μετώπου).
60Αλαβάνος: «Προετοιμασία για έξοδο από το ευρώ με plan B», Το κουτί της Πανδώρας, 14/10/2012, http://www.koutipandoras.gr/article/26982/alavanos-proetoimasia-gia-exodo-apo-eyro-me-plan-b.
61Πολιτικό κόμμα το Σχέδιο Β του Αλαβάνου, TV Χωρίς Σύνορα, 19/5/2013, http://tvxs.gr/news/ελλάδα/πολιτικό-κόμμα-το-σχέδιο-β-του-αλαβάνου.
62Το κόμμα «Δραχμή Πέντε Αστέρων» ίδρυσε ο Θεόδωρος Κατσανέβας, Τα Νέα Online, 8/5/2013, http://www.tanea.gr/news/politics/article/5016252/to-komma-draxmh-pente-asterwn-idryse-o-theodwros-katsanebas/.
63(α) Παν. Λαφαζάνης: Να μιλήσουμε για το ευρώ και στάση πληρωμών (video), Η Αυγή Online, 14/7/2013, http://www.avgi.gr/article/608919/pan-lafazanis-na-milisoume-gia-to-euro-kai-stasi-pliromon-video-). (β) Ο Λαφαζάνης προκαλεί πονοκεφάλους στο ΣΥΡΙΖΑ: Εμμένει σε έξοδο από το ευρώ, iefimerida, 9/12/2013, http://www.iefimerida.gr/news/134058/ο-λαφαζάνης-προκαλεί-πονοκεφάλους-στο-συριζα-εμμένει-σε-έξοδο-από-το-ευρώ.
64Τσίπρας προς Λαφαζάνη: Έχεις επανέλθει 7 φορές στην έξοδο από το ευρώ, ΣΚΑΪ.gr, 16/4/2014, http://www.skai.gr/news/politics/article/256128/sugrousi-tsipra-lafazani-gia-tin-exodo-apo-to-euro-/.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου