Σταύρος Καλλέργης : Ο πρωτοπόρος του Σοσιαλισμού και της Εργατικής Πρωτομαγιάς

Του Λυκούργου Καλλέργη

Το 1865,  γεννήθηκε στο Χουμέρι Μυλοποτάμου Κρήτης ο Σταύρος Καλλέργης από την παλιά βυζαντινή οικογένεια των Καλλεργών. Μεγάλωσε με  συνθήκες σκληρών πατριαρχικών αρχών που τον προιδέασαν να δεχθεί τις ιδέες του Σοσιαλισμού σαν απολύτρωση. Μυήθηκε στο σοσιαλισμό πρώτα από έναν δάσκαλό του, που του έκανε ιδιαίτερα μαθήματα στις πρώτες τάξεις του Γυμνασίου. Στα χρόνια κείνα οι ΄Έλληνες δημοκράτες, σοσιαλιστές και σοσιαλίζοντες, παρακολουθούσαν αδιάλειπτα τις κοινωνικές εξελίξεις στην Ευρώπη και την Αμερική. Οι γλωσσομαθείς διάβαζαν τις εφημερίδες και τα ξένα βιβλία από πρώτο χέρι και οι άλλοι από μεταφράσεις που κυκλοφορούσαν στα βιβλιοπωλεία και τα περίπτερα όπως γίνεται και σήμερα. Είχε αρχίσει να διαμορφώνεται ανάμεσα στους σπουδαστές και φοιτητές μια σοσιαλίζουσα επαναστατική τάση.

Ανάμεσα στη σοσιαλίζουσα νεολαία εκείνης της εποχής εμφανίζεται αυτή η  εκρηκτική ηγετική φυσιογνωμία,  φαινόμενο αγωνιστή, ο  φοιτητής του Πολυτεχνείου  Σταύρος Καλλέργης από την Κρήτη. Νέος, τολμηρός, μαχητικός, αγέροχος, ορμάει στον αγώνα για τον σοσιαλισμό χωρίς προσχήματα και προφυλάξεις. Μιλάει  για σοσιαλισμό σε μιά εποχή που καί μόνο το άκουσμα της λέξης προκαλούσε ανατριχίλα. Οργανώνει την πρώτη διαδήλωση φοιτητών με έδρα το Πολυτεχνείο. Και συλλαμβάνει πρώτος την ιδέα της συγκέντρωσης για την Πρωτομαγιά, Εισβάλλει στη Βουλή διακηρύσοντας αιτήματα των εργατών, γίνεται σύμβολο στον αγώνα της εργατικής τάξης για το σοσιαλισμό. Γράφει πολλά άρθρα και βιβλία, ανάμεσα σ’αυτά τον «Πρακτικό Κοσμοπολιτικό Σοσιαλισμό», τον «Οδηγό Παντός Ανθρώπου» και το «Εγκόλπιο του Εργάτη». Ταξίδεψε στην Ευρώπη. ΄Εμεινε δυό χρόνια στο Παρίσι. Γνωρίστηκε και αλληλογραφούσε στη συνέχεια με τους Ζαν Ζωρές, Μιλλεράν, Κροπότκιν, Λουί Μισσέλ, Βαγιάν, Ζαν Γκράβ, Αργυριάδη και άλλες προσωπικότητες του σοσιαλιστικου κινήματος της εποχής. ΄Ηταν ενήμερος και παρακολουθόυσε τις διεθνείς εξελίξεις του σοσιαλιστικού κινήματος.

Η αρχική περίοδος

Στη Σχολή της Αρχιτεκτονικής, του ΕΜΠ  ακόμα, γνωρίστηκε και είχε στενές σχέσεις με τον δημοκράτη σοσιαλίζοντα και αντιπαλατιανό Ρόκκο Χοιδά και συνδέθηκε επίσης φιλικά με τον Πλάτωνα Δρακούλη και με άλλους προοδευτικούς νέους της εποχής. Διάβαζε βιβλία του Κροπότκιν, του Προυντόν, του Μάρξ, του Μπακούνιν και άλλων ευρωπαιών σοσιαλιστών, που κυκλοφορούσαν τότε στην Ελλάδα. Μπολιάστηκε  με τις ιδέες του σοσιαλισμού και παρακολουθούσε τις εξελίξεις στην Ευρώπη. ΄Αλλωστε το σοσιαλεργατικό κίνημα στην Ελλάδα ήταν τέκνο του ευρωπαικού κινήματος, κληρονόμος και εκφραστής των αντιθέσεων και των παραλλαγών του. Σε ηλικία 18 χρόνων οργάνωσε την πρώτη διαδήλωση διαμαρτυρίας φοιτητών- σπουδαστών μπροστά από το παλάτι, με αιτήματα παιδείας, με λάβαρα και κόκκινες σημαίες και μεγάλα πανώ που έγραφαν «ΔΩΡΕΑΝ ΠΑΙΔΕΙΑ», «ΙΣΟΤΗΣ», «ΑΔΕΛΦΟΤΗΣ», «ΚΟΙΝΟΚΤΗΜΟΣΥΝΗ», κ.α. (επιδράσεις απ΄’τα συνθήματα της Γαλλικής Επανάστασης). Ο βασιλιάς Γεώργιος που παρακολουθούσε τη διαδήλωση απ’ το παλάτι, και έμαθε ποιοί ήταν οι διαδηλωτές και ο αρχηγός τους, φώναξε αγανακτησμένος τον καπετάν Γιώργη Καλλέργη τον προύχοντα Πατε΄ρα του «να καμαρώσει το γιό του τον επαναστατη!».Ο συντηρητικός Καπετάν Γιώργης  «καταχέρισε» το ίδιο βράδυ το γιό του και τον έθεσε υπό περιορισμό για κάμποσες μέρες, με αποτέλεσμα να τον σπρώξει περισσότερο στην αγκαλιά των προοδευτικών ιδεών του

Η δράση του νεαρού Σταύρου Καλλέργη στάθηκαν αφορμή να πέσει στη δυσμένεια του παλατιού ο καπετάν Γιώργης, ο οποίος αναγκάστηκε μετά από λίγο καιρό να επιστρέψει στην Κρήτη, οικογενειακώς. ΄Αφησε το γιό του στην Αθήνα να συνεχίσει τις σπουδές του στο Πολυτεχνείο και τον όρισε αποκλειστικό πληρεξούσιο και νομέα της ακίνητης περιουσίας που είχε αποκτήσει. Του μεταβίβασε και τη σύνταξη- επίδομα που τιμητικά του είχε χορηγήσει το παλάτι. ΄Ετσι ο Σταύρος έμεινε στην Αθήνα και με οικονομική άνεση συνέχισε τις σπουδές του. Αλλά για λίγο καιρό. ΄Ωριμος τώρα, όρμησε πιό συνειδητά στο στίβο των κοινωνικών αγώνων. Παρακολουθούσε από πολύ κοντά τα συμβαίνοντα στην  Ευρώπη και Αμερική ειδικότερα τις ιδέεες και δράση του Καρλ Μαρξ

Σταύρος Καλλέργης ο πρωτοπόρος

Στην Ελλάδα την ίδια εποχή, οι ιδέες του Σοσιαλισμού είχαν αρχίσει να εδραιώνονται. Αυτό οφείλονταν κυρίως στους αριστερούς διανοούμενους  της εποχής, που είχαν μπολιαστεί με τις αναρχικές και σοσιαλιστικές ιδέες που κυκλοφορούσαν στην Ευρώπη. Το σοσιαλιστικό κίνημα ενδυναμώθηκε με τον καιρό και αποτέλεσε μια σθεναρή αντίδραση στην αστική τάξη και στον αρπαχτικό ευρωπαϊκό καπιταλισμό. ΄Ήταν η εποχή που πολλά φλέγοντα προβλήματα είχαν συσσωρευτεί στην ελληνική κοινωνία. Η φτώχεια και η δυστυχία αποτελούσαν  βασικά της γνωρίσματα. Η αγροτική οικονομία είχε καταρρεύσει με τον αποκλεισμό των εξαγωγών. Δεκάδες χιλιάδες έλληνες μετανάστευσαν στο εξωτερικό. ΄Όλα  αυτά προκαλούσαν οξύτατες και αλλεπάλληλες κρίσεις που δημιουργούσαν γόνιμο έδαφος για την ανάπτυξη των ιδεών των πρώτων σοσιαλιστών.Στην Αθήνα αλλά και σε κάποιες επαρχιακές μεγαλουπόλεις και νησιά είχαν αρχίσει τότε να συγκροτούνται, μέσα στα πλαίσια του εργατικού και φοιτητικού κινήματος, διάφοροι πυρήνες νεαρών φοιτητών, διανοουμένων και εργατών, που επηρεασμένοι από τις σοσιαλιστικές ζυμώσεις στην Ευρώπη και Αμερική, είχαν αρχίσει να εκφράζουν τις σοσιαλιστικές τους αρχές με ποικίλες δραστηριότητες και εκδηλώσεις.

Ανάμεσα σ’αυτούς τους νεαρούς δημοκράτες, προοδευτικούς και σοσιαλίζοντες, περιλαμβάνονται και οι γνωστοί μας: Ροκκος Χοιδάς, Κλέων Τριανταφύλλου, Γρηγόρης Ξενόπουλος, ο Φυλάρετος, ο Θεοτόκης, ο Εμαννουήλ Δαούδογλου, ο Γ. Χερέτης, ο Φιλήμων και οι πρωταγωνιστές και πρωτοπόροι των σοσιαλιστικών ιδεών και κινήσεων εκείνης της εποχής, Πλάτων Δρακούλης και Σταύρος Καλλέργης.Ο ανήσυχος νεαρός Κρητικός φοιτητής του Πολυτεχνείου Καλλέργης, σε συνεργασία με τον ακριβό του φίλο Ρόκκο Χοιδά, αποφασίζει την έκδοση μιάς σοσιαλιστικής εφημερίδας. Ο Ρόκκος Χοιδάς βρήκε αμέσως τον τίτλο: «Ελευθερία».Ο Πλάτων Δρακούλης όμως τον πρόλαβε με την έκδοση του «Αρδην» το 1885.

Ο Γιάννης Κορδάτος στην Ιστορία του Ελληνικού Εργατικού Κινήματος από τις εκδόσεις Μπουκουμάνη γράφει για το παραπάνω περιστατικό :

«…Το εργατικό κίνημα είχε  κάνει τότε τα πρώτα του βήματα και η απήχησή του μεσα στην εληνική κοινωνία βρήκε κάμποσους νέους από την αστική τάξη που αναλάβανε να γίνουν οι θεωρητικοί ηγέτες του σχηματιζόμενου ελληνικού προλεταριάτου.Ο Σταύρος Καλλέργης, πιό κοντά στο κίνημα, ρεαλιστής και με επαναστατική ορμή, μαζεύει κάμποσους μαθητές του πολυτεχνείου και του Γυμνασίου και φκιάνει έναν Σοσιαλιστικό Σύλλογο. Προσκαλεί τον Δρακούλη και τον Ρόκκο Χοιδά για νά συντάξουν το καταστατικό και το πρόγραμμα. Ο Χοιδάς, επαναστατης όχι της αράδας, κλίνοντας μάλλον στο σοσιαλισμό παρά στη δημοκρατία, υποστήριξε πως το «Αρδην» πρέπει να βγαίνει από το Σοσιαλιστικό Σύλλογο και να βρίσκεται κάτω από τον έλεγχό του. Ο Δρακούλης, πάντα αναποφάσιστος άνθρωπος, όχι της δράσης, συντηριτικός, δισταχτικός, ήθελε ακαδημαικό «σοσιαλισμό» του γραφείου, γι’αυτό και υποστήριξε πως δέ χρειαζόταν οργάνωση και σύλλογος. Ακόμα και στο γλωσσικό ζήτημα, από τη διλετάντικη θέση του μέσα στο εργατικό μας κίνημα, κράτησε αντιδραστική στάση. ΄Ετσι η φαγωμάρα και οι εντάσεις άρχισαν από την πρώτη μέρα της έκδοσης του «΄Αρδην». Ο Στ. Καλλέργης όμως, αν και δεν τα χάλασε ολότελα με το Δρακούλη, τραβηξε το δρόμο του και ίδρυσε Σοσιαλιστικό Σύλλογο.Το «΄Αρδην» πρωτοβγήκε στις 6 του Αυγούστου στα 1885, κι’είχε τον υπότιτλο «μηνιαίον φύλλον των ανθρωπίνων συμφερόντων». Γύρω στο «΄Αρδην» είχε σχηματιστεί ένας όμιλος, ή πιό σωστά μιά παρέα από ομοιδεάτες, που ήταν ο Γεώργιος Χαιρέτης, ο Ηρακλής Γαρμπής, ο Γ. Παπαρρήτωρ κι’ ο Γρηγόρης Ξενόπουλος, νεαρός τότε λόγιος, ο Στ. Καλλέργης κ.α….»

Η δράση του Σταύρου Καλλέργη 1890-1892

Στην Ελλάδα, ο Σταύρος Καλλέργης, συνέλαβε αμέσως την τεράστια πολιτική σημασία  για το γιορτασμό της εργατικής Πρωτομαγιάς. Και την 1η Μαίου του 1890, σε ηλικία 25 ετών, εφαρμόζοντας έμπρακτα τις αποφάσεις του Α΄Συνεδρίου της Β΄Διεθνούς, στο Παρίσι, του 1889, και ειδικότερα την απόφαση για ίδρυση σοσιαλιστικών κομμάτων σε κάθε χώρα και για το μαχητικό γιορτασμό παγκόσμια της 1ης Μαίου 1890, κυκλοφόρησε  προκήρυξη με την οποία αναγγέλει, την έκδοση εφημερίδας στην Αθήνα με τον τίτλο ΣΟΣΙΑΛΙΣΤΗΣ,  Σκοπός της οποίας θα είναι, όπως γράφει ο ίδιος: « η διάδοση των σοσιαλιστικών αρχών εν Ελλάδι και εν τη Ανατολή και η υποστήριξις αυτών δια του ακαταμαχήτου όπλου της αληθείας».

Ο Καλλέργης,  εκδίδει  στις 3 Ιουνίου  του 1890 το 1ο φύλλο του ΣΟΣΙΑΛΙΣΤΗ, 8σέλιδο, σε μέγεθος 25Χ32. (Αυτό το σχήμα διατήρησε στα πρώτα 10 φύλλα ).  Κάτω από τον τίτλο, δεξιά και αριστερά στην προμετωπίδα, με μικρά κεφαλαία, βάζει το γνωστό: ΠΑΝΤΕΣ ΔΙ’ ΕΚΑΣΤΟΝ – ΕΚΑΣΤΟΣ ΔΙΑ ΠΑΝΤΑΣ», και πιό κάτω δημοσιεύει τις θεμελιώδεις αρχές του Σοσιαλισμού, που εκφράζουν τον απόηχο των αρχών της Γαλλικής Επανάστασης και των αποφάσεων της Β΄Διεθνούς στο Παρίσι τον προηγούμενο χρόνο.

Αυτή η πρώτη εμφάνιση του ΣΟΣΙΑΛΙΣΤΉ το 1890 ξάφνιασε στην αρχή, δημιούργησε έπειτα μεγάλη αίσθηση και ενδιαφέρον, έφθασε να εκδίδει και να κυκλοφορεί 2000 αντίτυπα τη βδομάδα, σιγά σιγά όμως άρχισε να τρομάζει κάποιους αναγνώστες, και τελικά ένα οργανομένο σαμποτάζ επιστροφών του φύλλου στον εκδότη δημιούργησε σ’αυτόν οικονομική ασφυξία και αναγκάστηκε να σταματήση την έκδοσή του μετά από έξη μήνες. Τόσο κράτησε ο πρωτοεμφανισθής ΣΟΣΙΑΛΙΣΤΗΣ στην Ελλάδα. «Διότι τα πλείστα των αντιτύπων επεστρέφοντο ως απαράδεκτα και τούτο επειδή πρώτην φορά εξεδόθη εφημερίς απ’ευθείας σοσιαλιστική και μάλιστα με τον τίτλο ΣΟΣΙΑΛΙΣΤΗΣ εις δε τους πολλούς ο τίτλος αυτός επροξένει τρόμο και τούτο βεβαίως, διότι δεν εγνώριζον περί τίνος επρόκειτο.» (Αρχειο Καλλέργη, «Επιστολή προς ΄Απαντας τους ΄Ελληνας Σοσιαλιστας»1898.)

Ο Καλλέργης αναλογίστηκε μήπως ήταν ακόμα πολύ νωρίς για τέτοια τολμήματα. Σκέφτηκε ότι μάλλον χρειαζότανε μεγαλύτερη ακόμα ενημέρωση και συνειδητοποίηση του λαού με άλλα μεσα. Αποφάσισε λοιπόν να γράψει ένα βιβλίο που θα ενημέρωνε και θα προετοίμαζε θεωρητικά τις μάζες και τους νέους φοιτητές και διανοούμενους. Στις αρχές του 1891 έγραψε το βιβλίο «Οδηγός Παντός Ανθρώπου». Μέσα σ’αυτό είχε περιλάβει επιστολή φίλου του Ιταλού σοσιαλιστού, την «Παγκόσμια Κίνηση της Κοινωνιστικής Μερίδας κατά την 1ην Μαίου 1890», την «Πραγματείαν μου περί της Μελούσης Σοσιαλιστικής Πολιτείας», και κατάλογο «300 περίπου Σοσιαλιστικών Εφημερίδων και Περιοδικών εκδιδομένων ανα τον κόσμο» και τη μικρή μπροσούρα τσέπης, επίσης δική του, το γνωστό «Εγκόλπιο του Εργάτου». (Αρχείο Καλλέργη, «Επιστολή προς ΄Απαντας του ΄Ελληνας Σοσιαλιστάς» 1898 Μουσείο Μπενάκη)

Απόπειρα   Καλλέργη για ενωτική συνεργασία με Δρακούλη

Στο ιδρυτικό συνέδριο της Β΄Διεθνούς στο Παρίσι, το 1889, τρείς ήταν βασικά οι παρατάξεις που ανταγωνίστηκαν για να επιβάλλουν τις απόψεις τους: Οι Μεταρρυθμιστές, οι Αναρχικοί και οι Σοσιαλεπαναστάτες. Αυτές οι ίδιες τάσεις, μεταφερμένες απ’την Ευρώπη, τροφοδοτούσαν και το ελληνικό σοσιαλιστικό κίνημα.

Ο Καλλέργης, ένα χρόνο μετά τη διακοπή του Σοσιαλιστή και μετά την έκδοση του «Οδηγού παντός Ανθρώπου», πίστευε πως οι συνθήκες είχαν οριμάσει για να συνεχίσει την έκδοση της εφημερίδας του.  Μια ομάδα φοιτητών, οπαδών του Δρακούλη, τον παρεκίνησε να ιδρύσουν έναν Σύνδεσμο και να εκδώσουν ένα φύλλο με τον τίτλο «Κοινωνία Αρδην». Ο Καλλέργης, παρ’όλες τις επιφυλάξεις του, δέχτηκε να δημιουργηθεί ένας ενιαίος οργανισμός που θα μπορούσε να συντελέσει στην συννένωση των τριών αντιμαχόμενων παρατάξεων. Για να το πετύχει αυτό ανέβαλε την έκδοση του ΣΟΣΙΑΛΙΣΤΗ και δέχτηκε να συνεργαστεί με τον Πλάτωνα Δρακούλη και μαζί συγκρότησαν τον «Κοινωνικό Σύνδεσμο» και από κοινού αποφάσισαν την έκδοση του εβδομαδιαίου περιοδικού «Κοινωνία Άρδην», που θα ήτανε το όργανο του «Κοινωνικού Συνδέσμου», (πρώτο φύλλο Απρίλης 1891).

Δυναμική παρουσία και δράση το 1893

Η πρωτομαγιά γιορτάζονταν μέχρι τότε διεθνώς ως «ημέρα της ανοίξεως και των ανθέων». Το παγκόσμιο αυτό έθιμο άλαξε μορφή και χαρακτήρα, μετά την ιστορική απόφαση που πάρθηκε στο Α΄Ιδρυτικό Συνέδριο της Β΄Διεθνούς στο Παρίσι το 1889, με τη γνωστή πρόταση των Αμερικών αντιπροσώπων, να γιορτάζεται δηλαδή κάθε χρόνο, σε όλα τα κράτη, σαν μέρα διεθνούς αλληλεγγύης, απεργίας, διαμαρτυρίας και διεκδίκησης των αιτημάτων των εργαζομένων, αλλά και μέρα τιμής και μνήνης για την αιματοβαμμενη Πρωτομαγιά του Σικάγου. Η Ελλάδα ήταν μια από τις πρώτες χώρες στον κόσμο που χάρη στον Καλλέργη πραγματοποιήθηκε εκδήλωση της πρώτης εργατικής Πρωτομαγιάς που έγινε το 1983 ( και όχι το 1984). Η=Για το σκοπό αυτό εκτυπώνει το

Πρωτομαγιάτικο ιδεολογικό  έντυπο με 31 σελίδες μικρού σχήματος όπου μεταξύ άλλων, γράφει :

« Αλλοι μεν φρονούν ότι η εφαρμογή των ιδεών αυτών πρέπει να επιδιωχθεί δια πάντων των  βιαίων μέσων και αμέσως, άλλοι δε δι’ ειρηνικών μέσων και ολίγον κατ’ολίγον.Ημείς παραδεχόμενα την ιδέαν των δευτέρων, δηλ. ολίγον κατ’ολίγον»

Αφού εκθέσει ο Καλλέργης γιατί ακολουθεί αυτό το δρόμο, και αφού παραθέσει τα «ειρηνικά» μέτρα που προτείνει, το Εγκόλπιο καταλήγει: «΄Οταν όμως βλέπωμεν ότι τα ανωτέρω μέσα είναι ανεπαρκή, τότε βεβαίως πρέπει δια πντός μέσου να διαδόσωμεν, να επιβάλωμεν, να  εφαρμόσωμεν  τας   ι δ έ α ς  μας».

Το «Εγκόλπιον του Εργάτου» διασώζεται ολόκληρο στο Αρχείο. Περιέχει εκλαικευτική ανάλυση των διαφόρων πολιτευμάτων και τους κανόνες εφαρμογής του σοσιαλιστικού συστήματος π.χ. στη νήσο Κρήτη.

Μετά τις παραπάνω προαναγγελίες, έγινε ο επίσημος γιορτασμός της πρώτης Εργατικής Πρωτομαγιάς, την Κυριακή στις 2 Μαίου 1893, ώρα 5 μ.μ. στο χώρο έξω από το Στάδιο (Σημ. σ. Στο Στάδιο και όχι στις στήλες του Ολυμπίου Διός που λανθασμένα γράφει ο Γ. Κορδάτος στο βιβλίο του «Ιστορία του Ελληνικού Εργατικού Κινήματος») που δεν είχε ακόμα τη μορφή που έχει σήμερα. Περίπου 2.000, μαζεύτηκαν εκείνο το απόγευμα για ν’ακούσουν για πρώτη φορά τους ρήτορες – και ιδιαίτερα τον Καλλέργη- να μιλούν για σοσιαλισμό. Ο αριθμός των ατόμων που συγκεντρώθηκαν ήταν πολύ σημαντικός, αν λάβει κανείς υπόψη του ότι το σύνολο του πληθυσμού σε Αθήνα – Πειραιά δεν ξεπερνούσε τότε τις 150.000.

Κεντρικός Σοσιαλιστικός Σύλλογος

Στη χρονική περίοδο 1892-1894, βασικός σοσιαλιστικός φορέας, ο Κεντρικός Σοσιαλιστικός Σύλλογος, παίρνει, όπως αναφερθήκαμε, τη διάσταση Κομματικού οργανισμού.  Απλώνεται σ’ όλη την Ελλάδα σχεδόν, με ίδρυση τμημάτων, κλάδων ή λεσχών σε κάθε πόλη. Την επομένη της Πρωτομαγιάς άρχισαν να καταφθάνουν τηλεγραφήματα συγχαρητήρια αλλά και πρακτικά αποφάσεων συγκροτήσεων τμημάτων από διάφορα μέρη της Ελλάδας.

Ανταρσία στο εσωτερικό του Συλλόγου

Ενάμισυ μήνα σχεδόν μετά την θριαμβευτική επιτυχία του πρώτου επίσημου γιορτασμού της Εργατικής Πρωτομαγιάς, εκδηλώθηκε απροσδόκητα η από καιρό κυοφορούμενη διάσπαση του Κεντρικού Σοσιαλιστικού Συλλόγου. Η επιτυχία της εκδήλωσης ανησύχησε φαίνεται κάποιους που από καιρό βυσσοδομούσαν με σκοπό να κτυπήσουν και να εξουδετερώσουν τον Καλλέργη. ΄Ολοι αυτοί προέρχονταν από τους κύκλους των Δρακουλικών αλλά και από τους κύκλους της εξουσίας. Τους τάραξαν πάρα πολύ «τα του Καλλέργη τρόπαια».

Το Κοινοβούλιο και το Σοσιαλιστικό κόμα

Την 1η Δεκεμβρίου 1893 ο Καλλέργης, με την ιδιότητα του δημοσιογράφου και εκδότη εφημερίδας, παρουσιάστηκε στον Πρόεδρο της Βουλής και του «επέδοσε» το ψήφισμα με την παράκληση να το διαβάσει στους αντιπροσώπους του ΄Εθνούς στη διάρκεια της συνεδρίασης και κατά την ώρα των «ανακοινώσεων και αναφορών.»

Να πως περιγράφει ο Γιάννης Κορδάτος το επεισόδιο :

«΄Αμα ακούστηκε η φωνή του Καλλέργη μέσα στην «ιερή αίθουσα» σαν αστραπή διαδόθηκε πως από τα θεωρεία οι αναρχικοί θα ρίξουν μπόμπες.

Ούου, οι αναρχικοί!….

Μπόμπες!….

Φευγάτε!….

Θεέ μ’, Παναγιά μ’….

Τέτοιες κραυγές απόγνωσης ακούστηκαν μέσα στη Βουλή. Και πατείς με πατώ σε, όλοι οι πατέρες του έθνους, σαν παλαβοί, καβαλίκεψαν τα καθίσματα και τρέχανε να βγούνε έξω. Ο Πρόεδρος τάχασε κι’αυτός. Θέλει να χτυπήσει το κουδούνι για να επαναφέρει την τάξη μα τα χέρια του τρέμουν. Ωστόσο ο Καλλέργης εξακολουθεί να διαβάζει το ψήφισμα. Η μπόμπα του είναι τα εργατικά αιτήματα της Πρωτομαγιάς. Σε λίγο όμως τα θεωρεία περικυκλώθηκαν από στρατό. Ο Καλλέργης συλλαμβάνεται. Τη στιγμή εκείνη δε χάνει το θάρρος του και χτυπώντας το πόδι του στο πάτωμα φώναξε: Ζήτω ο Σοσιαλισμος!.. ΄Οταν ύστερα από κάμποση ώρα βρέθηκε κλεισμένος στο αστυνομικό μπουντρούμι του Μπαιραχτάρη, ο βούρδουλας του χωροφύλακα έδρασε πλουσιοπάροχα πάνω στην πλάτη του.

    

Η  ενωτική Πρωτομαγιά του  1894

Η συνάντηση Δρακούλη – Καλλέργη «πίσω απ’της φυλακής τα σίδερα», και τα άλλα γεγονότα που μεσολάβησαν στο κλείσιμο του χρόνου του 1893, που κατά τη διάρκειά του η παρουσία και η οργανωμένη επαναστατική δράση του Σταύρου Καλλέργη έφθασε στην κορύφωσή της, και τά άλλα γεγονότα που επακολούθησαν, είχαν αποφασιτική επίδραση στο διασπασμένο σε τρείς παρατάξεις σοσιαλιστικο κίνημα. Οι Καλλεργικοί, οι Δρακουλικοί και οι Αναρχικοί, πήραν την απόφαση, με την πρωτοβουλία και πάλι του  Καλλέργη, να γιορτάσουν όλοι μαζί την Εργατική Πρωτομαγιά του 1894. Και οι τρείς κινήσεις, όπως φαίνεται από τα διάφορα πρακτικά και άλλα στοιχεία, όρισαν επιτροπές συναλλαγής και συνεργασίας για τον ενωτικό γιορτασμό της Πρωτομαγιάς.

΄Ύστερα  από την αναμφισβήτητη επιτύχια της πρώτης εργατικής Πρωτομαγιάς του 1893, όλες οι ομάδες και οι παρατάξεις βρέθηκαν στην ανάγκη να δεχτούν την πρόταση του Καλλέργη, να γίνει κοινός, ενωτικός, γιορτασμός της Πρωτομαγιάς του 1894. Αυτό βέβαια το αποφάσισαν τα κατώτερα στελέχη και όχι οι ηγέτες, εκτός απ’τον Καλλέργη.Η διαπαραταξιακή οργανωτική Επιτροπή της Πρωτομαγιάς, απευθύνθηκε ιδιαίτερα σε διάφορες ηγετικές προσωπικότητες του Σοσιαλισμού – όπως ο Πλ. Δρακούλης, ο Δ. Ζαλούχος, ο Χαιρέτης κ.α., ακόμα και στον σοσιαλίζοντα Βλάση Γαβριηλίδη – και τους κάλεσε να πάρουν μέρος στην εκδήλωση και να μιλήσουν. Κανείς όμως δεν δέχτηκε να παραστεί προβάλοντας διάφορες δικαιολογίες, όπως π.χ. ο αρχισυντάκτης του Μεταρρυθμιστή Δημήτριος Ζαλούχος.

Την 1η Μαϊου τού 1894, από τις 4 το απόγευμα, υπολογίζεται ότι συγκεντρώθηκαν 6.000 άτομα, πολύ μεγάλος αριθμός αν λάβει κανείς υπόψη του το τότε σύνολο του πληθυσμού Αθηνών – Πειραιώς. Αυτή η πρωτόφαντη κοσμοπλημμύρα «κατετάραξε»  την αστυνομία και την Κυβέρνηση.

Πρώτος στη συγκέντρωση μίλησε ο Δρακούλης. Ο λόγος του ήταν συνετός, έκανε μάλλον διάλεξη περί σοσιαλισμού και ανέπτυξε το ιστορικό της εργατικής Πρωτομαγιάς. Δεύτερος μίλησε ο Σταύρος Καλλεργης. Με τη βροντερή φωνή του ανέπτυξε το σοσιαλιστικό πρόγραμμα και τις επιδιώξεις του σοσιαλισμού παγκόσμια. Για δεύτερη φορά ακούγονταν τέτοια πράγματα σε ανοικτό, δημόσιο χώρο.

«Μετά τον κ. Στ. Καλλέργη», συνεχίζει η «ΕΦΗΜΕΡΙΣ» του Κορομηλά, «ομίλησαν και άλλοι τινές επί των αυτών περίπου ζητημάτων και άλλος τις περί της καταργήσεως του στρατού και του κλήρου, (!) συνετάχθη δε το ακόλουθον ψήφισμα.

Οι διεθνείς σοσιαλισταί και οι εργάται Αθηνών – Πειραιώς.

Προς την Κυβέρνησιν της Ελλάδος.

Συνελθόντες σήμερον την 1ην Μαίου του 1894 έτους, ημέραν Κυριακήν καί ώραν 5ην μ.μ. πάντες οι διεθνείς Σοσιαλισταί και εν γένει πάντες οι υπό μισθόν ευρισκόμενοι και πάσχοντες εργάται Αθηνών – Πειραιώς, αποφασίζομεν και ψηφίζομεν τα εξής:

Α) Την Κυριακήν να κλείωνται τα καταστήματα καθ’όλην την ημέραν και οι εργάται ν’αναπαύονται.

Β) Οι εργάται να εργάζωνται επί 8 ώρας την ημέραν.

Γ) Να απονέμεται σύνταξις εις τους εκ της εργασίας παθόντας και καταστάντας ανικάνους προς συντήρησιν εαυτών και της οικογενείας των.

Δ) Να καταργηθώσιν αι θανατικαί εκτελέσεις.

Ε) Να καταργηθή η δια χρέη προσωπική κράτησις και

Στ) Ανατίθεται εις τους διευθυντάς των σοσιαλιστικών εφημερίδων η επίδοσις του παρόντος ψηφίσματος εις την Κυβέρνησιν, επί τη βάσει του οποίου παρακαλείται αύτη να συντάξη νομοσχέδια και υποβάλη ταύτα εις την Βουλήν προς ψήφισιν κατά την αμέσως συγκληθησομένην αυτής σύνοδον.

Αθήναι, 1η Μαίου 1894

Ο Καλλέργης και πάλι στη φυλακή.

Η Εξουσία, που ως τότε έδειχνε ανοχή και  δήθεν αδιαφορία για τις κινήσεις των σοσιαλιστών, άρχισε ν’αποκαλύπτει το πραγματικό της πρόσωπο. Ενας από τους βασικούς σκοπούς των Κυβερνητικών μέτρων ήταν η εξουδετέρωση του Καλλέργη.Στο διάστημα που οι άλλοι 11 πολίτες κρατούνταν στις φυλακές, ο Καλλέργης, ελεύθερος ενώπιον των αρχών, εκήρυτε τις σοσιαλιστικές ιδέες στην Αθήνα και στην επαρχία. Οι εφημερίδες τακτικά ασχολούνταν με τη δράση του και η εξουσία δεν τον ενοχλούσε κάνοντας δήθεν πως δεν αντιλαμβάνεται τη δραστηριότητα του. Ο Καλλέργης στο μεταξύ προετοιμάζονταν να ταξιδέψει στο Παρίσι μετά την αλληλογραφία που είχε ανταλλάξει με το φίλο του Π. Αργυριάδη. Ξαφνικά όμως, οι αρχές, 4 μήνες μετά την Πρωτομαγιά, τον συλλαμβάνουν και τον προφυλακίζουν παράνομα, παρά το άρθρο 5 του τότε Συντάγματος, χωρίς καμιά κατηγορία που να στηρίζεται νομικά.

Ο Καλλέργης, «προσάγεται» στο δικαστήριο χειροκροτούμενος από δύο χιλιάδες περίπου παρόντες οπαδούς του. Επτά δικηγόροι προσφέρθηκαν να τον υπερασπισθούν. Δεν δέχτηκε κανέναν. «Δεν εδέχθην ουδένα, υπερασπισθείς εμαυτόν μονος», όπως γράφει στην «Επιστολή» του, σελίδα 22.Στο «ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟ»  της 6ης Νοεμβρίου 1894, (το μοναδικό σωζώμενο φύλλο, από τα λίγα που εκδόθηκαν, και που αντικατέστησε το «ΣΟΣΙΑΛΙΣΤΗ» μετά την απαγόρευση της έκδοσής του) στην πρώτη σελίδα, δημοσιεύεται η παρακάτω μνημειώδης απολογία του κατά την διεξαγωγή της δίκης του:

Η  παραμονή του Καλλέργη στο Παρίσι

Ο Καλλέργης φθάνοντας στο Παρίσι το 1894, προσκεκλημένος από τον φίλον του Π. Αργυριάδη, δικηγόρο στο Παρίσι και εξέχοντα παράγοντα του διεθνούς σοσιαλιστικού κινήματος, εργάζεται για να ζεί και συγχρόνως αναπτύσσει πολύπλευρη πολιτική δραστηριότητα. Παίρνει μέρος σε συγκεντρώσεις, σε Διεθνή Σοσιαλιστικά Συνέδρια, γνωρίζεται και συνεργάζεται με τις πιό εξέχουσες προσωπικότητες του διεθνούς σοσιαλιστικού κινήματος. Πλουτιζει τις γνώσεις και τις εμπειρίες του.

Μετά από παραμονή του ενάμισυ χρόνο στο Παρίσι, ο Καλλέργης επιστρέφει στην Ελλάδα. Αλλά είναι προτιμότερο ν’αφίσουμε τον ίδιο τον Καλλέργη να μας αφηγηθεί την περιπετειώδη επιστροφή του στο λιμάνι του Πειραιά.

Κατόπιν δια του ατμοπλοίου Μεσσαζερί έφθασα εις Πειραιά, όπου ότε το ατμόπλοιον έφθασεν ο καμαρότος με έκραξε παρά την πρύμναν του πλοίου και μοι υπέδειξε να κατέλθω εις την αίθουσαν του πλοιάρχου. Καταβάς ευρέθην εν μέσω πέντε ναυτών με χειροπέδας, δια των οποίων μοι εδέσμευσαν τας χείρας μου, ειπόντες με: «Vous etes Anarchiste, retournez donc a Marseil», ήτοι  «Εισθε αναρχικός, επιστρέψατε λοιπόν εις Μασσαλίαν». Ως έμαθον δε από ναύτας κατόπιν, ο πλοίαρχος ούτος ήτο εκ των Royalistes (βασιλοφρόνων). ΄Εμεινα ούτω δεσμευμένος από της πρωίας μέχρι της 3 μ.μ., ότε εφάνη εις τελωνοφύλαξ, εις όν είπον τα καθέκαστα και ειδοποίησε τους φίλους μου, Κρήτας επι το πλείστον. Περί τους δέκα εκ τούτων ανήλθον αμέσως επί του πλοίου και επεβλήθησαν εις τον πλοίαρχον, όστις με απήλλαξεν εκ των σιδήρων, μεθ’ό εισελθόντες εις λέμβον εξήλθομεν εις την ξηράν.

Η περιπέτεια αυτή του Καλλέργη ήταν αποτέλεσμα συνομωσίας των μυστικών υπηρεσιών και των άσπονδων φίλων του, που είχαν προγραμματίσει την εξόντωσή του, όπως συνηθίζονταν τότε, κι’όπως είχε διαδωθεί, θα τον έριχναν στη θάλασσα κατά το ταξείδι επιστροφής του πλοίου στη Μασσαλία. Ευτυχώς κατά τον ελιμενισμό του πλοίου στο λιμάνι του Πειραιά, ό τελωνοφύλακας που τον πλησίασε ήταν ένας νέος Κρητικός, που όταν τον ρώτησε ο Καλλέργης τ’όνομά του, είπε ότι τον λένε Γιώργο Γιακουμάκη. Του εξήγησε αμέσως τί σημβαίνει και ο Γιακουμακης που τον είδε δεμένο με χειροπέδες, έτρεξε αμέσως στην προβλίτα, φώναξε μιά ομάδα Κρητικών συμπατριωτών του και όλοι μαζί, αδιαφορόντας για τις αντιδράσεις του πλοιάρχου, όρμησαν πάνω στο πλοίο και τον ελευθέρωσαν. Ο Καλλέργης μόλις βγήκε στην ξηρά συγκινημένος, είπε στο σωτήρα του: «΄Ακουσε φίλε Γιακουμάκη, σου υπόσχομαι πως αν παντρευτώ, θα κατεβώ στην Κρήτη και Κρητικιά θα παντρευτώ που να την λένε Γιακουμάκη ». Πράγματι ο Καλλέργης κράτησε το λόγο του. ΄Οταν κατέβηκε στην Κρήτη το 1905, αναζήτησε μιά κοπέλα από οικογένεια Γιακουμάκη, την βρήκε στον Αγιο Μάμα του Μυλοποτάμου και την παντρεύτηκε. Η νεαρά και ωραία αυτή κοπέλα, κατά είκοσι χρόνια νεώτερη, που παντρεύτηκε τότε ο Καλλέργης, υπήρξε η μητέρα του συγγραφέα τούτου του βιβλίου, και ονομαζόταν Μαρία Γιακουμάκη.

Νέα περίοδος

Ο Καλλέργης επιστρέφοντας στην Ελλάδα, ανανεωμένος, με καινούργιες γνώσεις, πείρα και δυνάμεις, καταπιάστηκε αμέσως με την επανέκδοση του Σοσιαλιστή. Η παραμονή του για ενάμισυ χρόνο στο Παρίσι, η συμμετοχή του σε διάφορες εκδηλώσεις και οι γνωριμίες του με τις κορυφαίες προσωπικότητες του σοσιαλιστικού κινήματος της Ευρώπης, η συμμετοχή του στο παγκόσμιο εργατικό συνέδριο του 1894, η φιλία του με τον έλληνα σοσιαλιστή Π. Αργυριάδη και η γνωριμία του και οι συζητήσεις με τους Ζαν Ζωρές, Εμύλ Ζολά, Π. Κροπότκιν, Γκράβ κ.α., η αμεσότερη πληροφόρησή του για την εξέλιξη του διεθνούς κινήματος, πλούτισαν τις ιδέες του, ξεκαθάρισαν τα πολιτικά του κριτήρια, τα οράματά του και τα προγράμματά του. ΄Αρχιζε γι’αυτόν μια καινούργια πολιτική και αγωνιστική περίοδος.

Στο μεταξύ όμως, μετά την ενωτική Πρωτομαγιά του 94 και το σκληρό κτύπημα που δέχτηκαν οι οργανωτές της απ την άρχουσα τάξη, είχε αρχίσει και η από τα μέσα διάβρωση και διάσπαση του ελληνικού σοσιαλιστικού κινήματος. Είχε ξεσπάσει  πόλεμος αλληλουπονόμευσης ανάμεσα στις διάφορες ομάδες των σοσιαλιστών. Ο Καλλέργης επιστρέφοντας από το Παρίσι βρέθηκε στο επίκεντρο αυτού του πολέμου.Το πρώτο και μεγαλύτερο κτύπημα που δέχεται, φτάνοντας στην Αθήνα, είναι η είδηση ότι 70 πλήρη σώματα αρχείου του Σοσιαλιστή έγιναν στάχτη μετά από πυρκαγιά στο βιβλιοπωλείο Τροχαλάκη που φυλάγονταν,  15 μέρες πριν τον ερχομό του. Διαβάζουμε από χειρόγραφο σημείωμα του Καλλέργη, που υπάρχει στο Αρχείο του έτοιμο για δημοσίευση στο Σοσιαλιστή, στη στήλη «ΕΔΩ ΚΙ ΕΚΕΙ»:

Παρ όλη τη βαθιά πικρία του για το γεγονός αυτό, αλλά κυρίως για όλα τα άλλα που συμβαίνουν γύρω του, παλεύει ν’ αποκαταστήσει την ενότητα, να αποτρέψει γενικότερη διάσπαση, και να ξαναμπεί το κίνημα στο δρόμο του αγώνα. Η διάσταση ανάμεσα στις τρεις κύριες σοσιαλιστικές ομάδες, τους Καλλεργικούς,  Δρακουλικούς και Αναρχικούς, είχε αρχίσει πάλι τότε να οξύνεται, να παίρνει επικίνδυνες διαστάσεις.

Μέσα σ’αυτό το διεθνές κλίμα, άρχιζε στην Ελλάδα ένας καινούργιος πόλεμος ενάντια στον Καλλέργη, αυτή τη φορά και από την άρχουσα τάξη ιδιαίτερα, που έβλεπε σ’αυτόν έναν εχθρό, ολοένα και πιο επικίνδυνο, αλλά κι’ από τους συντρόφους και πρώην συνεργάτες του που τον έβλεπαν τώρα σαν αντίπαλο στα δικά τους σχέδια. Ο Καλλέργης αντιλαμβάνεται την κατάσταση αυτή, για την οποία είχε πληροφορηθεί και κατά τη διαμονή του στο Παρίσι. ΄Έχει ετοιμάσει την απάντησή του. Στο τέλος του Γενάρη του 1896 επανεκδίδει το Σοσιαλιστή σε μεγάλο μέγεθος με μιά καινούργια μορφή αισθητική, τελείως άγνωστη για τα ελληνικά δεδομένα. Είναι εικονογραφημένος, με γκραβούρες που έφερε από το Παρίσι και δίγλωσσος, στα γαλλικά και ελληνικά. Οι γκραβούρες μόνο αποτελούσαν έργα τέχνης. Η πείρα του στην τυπογραφεία, που απέκτησε στο Παρίσι, εργαζόμενος στα τυπογραφεία των μεγαλοεκδοτών Σοσιαλιστικών εφημερίδων Αλμάν και Περπενάρ, του χρησίμευσε στην Ελλάδα, για την αναδιαμόρφωση του «ΣΟΣΙΑΛΙΣΤΗ», δίνοντάς του μια ολότελα νέα εμφάνιση, τόσο στη διάταξη της ύλης όσο και στην πρόσοψη και στις εσωτερικές σελίδες.Από αυτό το φύλλο του Σοσιαλιστή, με ημερομηνία δεύτερο δεκαπενθήμερο Ιανουαρίου 1896, παραθέτουμε, απεικονιστικά, τους τίτλους της πρώτης σελίδας και της τελευταίας, που είναι όλη τυπωμένη στα γαλλικά.

Επιστρέφοντας ο Καλλέργης το 1896 από το Παρίσι, διαπίστωσε ότι ο Κεντρικός Σοσιαλιστικός Σύλλογος, είχε αυτοδιαλυθεί, ίσως αυτό αποτελούσε και δική του επιθυμία, ύστερα από τα γεγονοτα που είχαν μεσολαβήσει. Με την επανέκδοση τώρα του Σοσιαλιστή, στον υπότιτλο του φύλλου μπαίνει, αντί όργανο του Κεντρ. Σοσιαλ. Συλλόγου, ένας νέος υπότιτλος: ΟΡΓΑΝΟΝ ΤΩΝ ΚΟΙΝΩΚΤΗΜΟΝΙΚΩΝ ΚΟΣΜΟΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΑΡΧΩΝ, και στη Γαλλική σελίδα έχει ως υπότιτλο: ORGANE  SOCIALISTE COMMUNISTE  COSMOPOLITE.

Στο εσωτερικό της εφημερίδας υπάρχουν άρθρα διάσημων προσωπικοτήτων του πνεύματος και του σοσιαλισμού και οι τίτλοι των άρθρων είναι τυπωμένοι στα Γαλλικά και Ελληνικά, με μιά μεγάλη ποικιλια, σε μέγεθος και σχήμα, τυπογραφικών στοιχείων. Με αυτό το καινούργιο πνεύμα, ο Καλλέργης, εκτός από την αισθητική πλευρά,  καταφθάνει ανανεωμένος και στο ιδεολογικό περιεχόμενο. Είναι πιο ελευθερωμένος, πιο παγκόσμιος στη σκέψη του, στις επιδιώξεις του και στις ιδεολογικές προοπτικές του. Το  πρόγραμμα και η καινούργια αυτή δυναμική εκδοτική εμφάνιση του, καταθορύβησε την εξουσία και τους αντιπάλους του. Τα ήρεμα νερά πάλι αναταράχθηκαν. Εχθροί και «άσπονδοι φίλοι» άρχιζαν να συνωμοτούν. Και κατ’ αρχήν, τη σύνταξη του πατέρα του, που του είχε χορηγηθεί για τους αγώνες του στην Κρήτη, και την οποία παραχώρησε στο γιο του φεύγοντας από την Αθήνα, προς συντήρηση του, του αφαιρέθηκε, κατ’ απαίτησιν φανατικών πολιτικών αντιπάλων του, που είχαν πρόσβαση στην κυβέρνηση Δηληγιάννη,. Η αποστέρηση αυτού του επιδόματος ήταν το δεινότερο πλήγμα για τον Καλλέργη.

Κυκλοφόρησε μερικά φύλλα ακόμη του Σοσιαλιστή και σταμάτησε. Τα οικονομικά του δεν του επέτρεπαν να συνεχίσει. Στην κατάσταση αυτή, τον περιστοιχίζουν «επιτήδειοι» αστοί πολιτικοί και κάποιοι πρώην συνεργάτες του πλούσιοι. Του υπόσχονται θέση στο Δημόσιο και χρήματα για να τον αλλοτριώσουν, για να κάνει συμβιβασμούς και να αποτραβηχθεί  από την πολιτική δράση. Δεν πέφτει στην παγίδα - τους αποδιώχνει.

Το πρώτο ταξίδι του Καλλέργη στην Κρήτη

Εκείνο τον καιρό ξέσπασε η Κρητική Επανάσταση του ΄97. Ο  Καλλέργης φεύγει προσωρινά για την Κρήτη. Παίρνει μέρος στην κρίσιμη Επανάσταση του κρητικού λαού.  Ο Καλλέργης, με το όπλο κι’αυτός στο χέρι, φέρνει συχνά στο νού του το ιδανικό μοντέλο της «Εν Κρήτη Σοσιαλιστικής Πολιτείας» που έχει δημοσιεύσει πριν λίγα χρόνια στο «Εγκόλπιον του Εργάτου». Στο Πέραμα, πρωτεύουσα της επαρχίας Μυλοποτάμου, έγιναν εκλογές και ο Καλλέργης εξελέγη Πληρεξούσιος για την Επαναστατική Συνέλευση της Μονής Αρκαδίου, όπου είχε ορισθεί ως έδρα των Πληρεξουσίων του Νομού Ρεθύμνης.  Συναντιέται με  Ευρωπαίους Σοσιαλιστές που ήρθαν εθελοντές να λάβουν μερος στην επανάσταση, κυρίως Ιταλούς. Στη συνέχεια,  περιόδευε στα διάφορα κέντρα της Επανάστασης, με μιά δεκαμελή ομάδα ξένων Σοσιαλιστών, ερμηνεύοντας και προπαγανδίζοντας τις σοσιαλιστικές ιδέες αλλά και την ΄Ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα που ήταν ο βαθύτερος πόθος του κρητικού λαού.

Στο διάστημα που παρέμεινε στην Κρήτη ο Καλλέργης έγιναν τρεις απόπειρες δολοφονίας εναντίον του. «Μίαν εν Αλλικιανώ,» όπως γράφει ο ίδιος, «πλησίον του στρατοπέδου του Τιμολέοντος Βάσσου, δευτέραν εν Περάματι Μυλοποτάμου και τρίτην εν Καστελλίω Μυλοποτάμου. Διεσώθην δε ένεκα της αγάπης προς εμέ της φτωχολογιάς και της μεγάλης επιρροής της οικογενείας μου.»  (Από χειρόγραφο του Καλλέργη στο Αρχείο)

Επιστροφή του Καλλέργη στην Αθήνα

Με την ειρήνευση στην Κρήτη, ο Καλλέργης επιστρέφει στην Αθήνα. Συναντιέται με τους φίλους και συνεργάτες του, με σκοπό να συζητήσουν την επανέκδοση του Σοσιαλιστή. Οι φίλοι του τον πληροφορούν ότι κατά την απουσία του από την Ελλάδα τον είχαν καταδικάσει στην Πάτρα, ερήμην, σε εξάμηνο φυλάκιση, για αναδημοσίευση από την εκεί εκδιδόμενη εφημερίδα «Επί τα Πρόσω», κάποιου άρθρου από τον Σοσιαλιστή. Εκτός απ’αυτό όμως, η Μεταλλευτική Εταιρεία Λαυρίου, είχε υποβάλλει μύνηση εναντίον του για τη μεγάλη απεργία των εργατών στα Μεταλλεία. Κατηγορείτο επίσης ότι αυτός παρότρυνε τους εργάτες, με έγγραφά του, με επισκέψεις και ομιλίες  στο Λαύριο, να προβούν σε ταραχές και απεργία. Και από όλα αυτά η Εταιρεία ζημιώθηκε εκατό χιλιάδες δρχ. τις οποίες διεκδικεί δικαστικώς. 

Ο Καλλεργης, είχε αναπτύξει στο Λαύριο μεγάλη δραστηριότητα. Λειτουργούσε εκεί το Παράρτημα του Κεντρικού Σοσιαλιστικού Συλλόγου, το οποίο πολύ συχνά επισκεπτότανε, έπερνε μέρος σε συνεδριάσεις του Τμήματος, έκανε ομιλίες και συνέβαλε σε αποφάσεις και ενέργειες των εργατών. Στην εφημερίδα του συχνά αναφερότανε στα προβλήματα και την σκληρή εκμετάλευση των εργατών από την Μεταλλευτική Ετερεία. Για όλα αυτά βέβαια είχε γίνει κύριος στόχος της διοίκησης των Μεταλλείων.

Δεύτερη κάθοδος του Καλλέργη στην Κρήτη

Επιστρέφοντας με το πλοίο από τον Πειραιά στην Κρήτη, ο Καλλέργης, φθάνει στο Καστέλι Μυλοποτάμου. Εκεί βρίσκει τον αδελφό του Μιχαήλ και τον πατέρα του Καπετάν Γιώργη, οι οποίοι του προτείνουν αμέσως να τον βοηθήσουν οικονομικά αν αποφασίσει να ασχοληθεί με το εμπόριο. Δεν είχε άλλη επιλογή. Δέχτηκε, και μ’ ενα κεφάλαιο που έθεσαν στη διάθεσή του ξεκίνησε μια εμπορική επιχείρηση.

Τον Οκτώβριο του 1898, ο Καλλέργης, γράφει από το Καστέλλι Μυλοποτάμου της Κρήτης την περίφημη «Επιστολή του Προς ΄Απαντας τους ΄Ελληνας Σοσιαλιστάς», που αποτελεί έναν απολογισμό του έργου του και μιά προεργασία για επανασύνδεση με το κίνημα της Αθήνας, σε μιά περίοδο που οι αστικές πολιτικές δυνάμεις, μετά την κατάπτωσή τους από το πολεμικό «φιάσκο» του 1897, πάλευαν απεγνωσμένα και με κάθε μέσον να διατηρήσουν τα βάθρα του αστικού καθεστώτος.

Επάνοδος του  Καλλέργη στην Αθήνα. Τελευταία  Επίθεση

Ο Καλλέργης, αναγκάζεται να εγκαταλείψει τους δικούς του και την επαρχία Μυλοποτάμου και να μεταφερθεί στο Ηράκλειο. Ωστόσο σε κάθε δραστηριότητά του αντιμετωπίζει εμπόδια και προσκόματα. Τελικά  εγκαταλείπει και το Ηράκλειο  και επιστρέφει  στην Αθήνα το 1899 αποφασισμένος να συνεχίσει τον αγώνα του. ΄Όμως και εδώ ο κλοιός της λεγόμενης «Κλίκας», μιας δυναμικής ομάδας αντιδραστικών,  τον περισφίγγει αποβλέποντας στην οριστική οικονομική του εξόντωση και στον τελειωτικό του αποκλεισμό από κάθε πολιτική δράση. Αντιμετωπίζει την κατάσταση αυτή με πείσμα, ψυχραιμία και αποφασιστικότητα. Επιμένει στους στόχους και τους σκοπούς του. Θέλοντας να είναι πλήρως εντάξει έναντι όλων - παίρνει την απόφαση να πουλήσει το σπίτι του πίσω από το Στάδιο για να συνεχίσει με κάθε θυσία τον αγώνα του, να επανεκδώσει το Σοσιαλιστή στη νέα μορφή του.

Ο Καλλέργης, 37 χρόνων τότε, γνωρίζοντας ότι η επέτειος της Πρωτομαγιάς έχει αυστηρά απαγορευτεί από τις αρχές και ώς πράξη και ως αναφορά, εκείνος δημοσιεύει προκλητικά στην πρώτη σελίδα της εφημερίδας της 1ης Μαίου 1902, με κεφαλαία μεγάλα στοιχεία, στο μέσον της σελίδας:  «1η ΜΑΙΟΥ 1902», όπως παρατίθεται στην παραπάνω απεικόνιση του Σοσιαλιστή, και με μια ολοσέλιδη γκραβούρα, τον ήλιο ν’ανατέλει στο βάθος κι έναν νεαρό εργάτη να βαδίζει περήφανα το δρόμο προς το φώς, και τις λεζάντες πάνω και κάτω με τις συνθηματικές φράσεις: «Προς την κατάκτησιν», και «Πάντοτε εμπρός με θάρρος για την Ελευθεριά!!!»

Η εφημερίδα του ήταν το πάθος του. ΄Ήξερε την αξία  και την επίδραση του τύπου στον λαό. Είχε φτάσει τα 4.500 φύλλα, μέγα επίτευγμα για μια σοσιαλιστική εφημερίδα στην εποχή του. Γι ‘αυτό ρίχνει όλο το βάρος και το ενδιαφέρον του στην καλλίμορφη έκδοση του Σοσιαλιστή. Προσέχει το περιεχόμενο και τη μορφή του, να είναι όσο γίνεται πιό έντονα, ελκυστικά, εντυπωσιακά και επαναστατικά. Γι’ αυτό η «Κλίκα» και οι άσπονδοι φίλοι του – διασπασμένοι μεταξύ τους αλλά ενωμένοι εναντίον του- οργίζονται και λυσσούν μπροστά σ’αυτήν τη δυναμική και προκλητική επανεμφάνιση του Καλλέργη στον πολιτικό και δημοσιογραφικό στίβο. Στο μεταξύ, ο Κεντρικός Σοσιαλιστικος Σύλλογος έχει διαλυθεί κατά την απουσία του στο Παρίσι.

Αλλά για την «Κλίκα» και τις υπηρεσίες της, ο σκοπός δεν ήταν μόνο η οικονομική του εξόντωση, αλλά και  η εξαφάνιση του από το πολιτικό προσκήνιο. . Γι’ αυτό σπεύδουν να του ανακοινώσουν ότι η δικαστική απόφαση για ερημοδικία στην Πάτρα και οι μηνύσεις της Εταιρίας του Λαυρίου, που εκκρεμούσαν εις βάρος του και για κάποιο διάστημα είχαν πέσει σε «χειμερία νάρκη», τώρα «ξύπνησαν» και θα «εφαρμοσθούν». Τον προειδοποιούν μάλιστα ότι πολύ σύντομα θα συλληφθεί. Για τον Καλλέργη αυτό ήταν το τελειωτικό και αναπόφευκτο πλήγμα. Και ενώ όλα τραβούσαν ομαλά στον ανήφορο ξαφνικά βρέθηκε πάλι στο αδιέξοδο. Υποχρεώνεται και πάλι να φύγει για την Κρήτη. Κατά σύμπτωση εκείνο τον καιρό, τον είχαν ειδοποιήσει από το Ρέθυμνο ότι έχει υποβληθεί  η υποψηφιότητά του για Βουλευτής στις προσεχείς εκλογές που έχει προκηρύξει η Αρμοστεία για τις παραμονές του 1903. Οι εφημερίδες από το Ρέθυμνο και ο Σοσιαλιστής αναγγέλλουν την υποψηφιότητά του. Ο Καλλέργης βρίσκεται πάλι μπροστά στο χρέος αλλά και στην επιβαλλόμενη διέξοδο από την απελπιστική θέση που βρίσκεται.

Ο Σταύρος Καλλέργης επιστρέφει οριστικά στην Κρήτη

Παίρνει την οριστική απόφαση να εγκαταλείψει την Αθήνα. Συγκεντρώνει και μεταφέρει μαζί του στην Κρήτη ό,τι μπόρεσε από το πολύτιμο Αρχείο του, φυσικά με τα φύλλα του Σοσιαλιστή. Φθάνοντας στην Κρήτη, και έχοντας τον τίτλο του Οπλαρχηγού, που του είχε απονεμηθεί στην Επανάσταση του 1897 εναντίον των Τούρκων, εντάχθηκε αμέσως στο κινημα του Κρητικού λαού, που πάλευε τότε για την απελευθέρωσή του και την ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα. Συμμετείχε στην επανάσταση του Θερίσσου με επικεφαλής το Βενιζέλο, που μέσα σ’ενα μήνα πέτυχε με τις διπλωματικές του κινήσεις σε διεθνή κλίμακα, να ανατραπεί ο ΄Ύπατος Αρμοστής πρίγκηπας Γεώργιος και στη θέση του να διοριστεί ο Αλέξανδρος Ζαϊμης. Ο Καλλέργης εκείνη την περίοδο, γνωρίστηκε και με το Βενιζέλο και συνεργάστηκε μαζί του. Όμως, διαπίστωσε ότι ακολουθούσαν δρόμους  διαφορετικούς.

Τα χρόνια εκείνα διάβαζε πολύ, ιδιαίτερα τους αρχαίους έλληνες. Επηρεάστηκε από τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη. Αποφασισμένος να παραμείνει στην Κρήτη, το 1908, σε ηλικία 43 ετών, παντρεύεται με την εικοσάχρονη Μαρία Γιακουμάκη. ΄Ηθελε να κάνει οικογένεια και να δώσει μια ειδική αγωγή στα παιδιά του. Απόκτησε πολλά παιδιά. Το πρώτο, που πέθανε μωρό, το ονόμασε συμβολικά Ελευθερία. Ακολούθησαν 5 αγόρια και 2 κορίτσια. ΄Έδωσε σε όλα αρχαία ονόματα: Πλάτων, Σωκράτης, Λυκούργος, Δημοσθένης, Αριστείδης, Αφροδίτη και η τελευταία, πάλι συμβολικά, Ειρήνη.

Το 1911, σε γενικές εκλογές στην Κρήτη ο Καλλέργης εκλέγεται  ως Πληρεξούσιος της επαρχίας Μυλοποτάμου από την Επαναστατική Συνέλευση των Κρητών. Με την ιδιότητα του Πληρεξούσιου, ευρισκόμενος στα Χανιά το Γενάρη του 1912, στα πλαίσια του αγώνα του για την ΄Ενωση της Κρήτης με την Ελλάδα, συντάσσει, τυπώνει και αποστέλλει από τα Χανιά μιά έντυπη  «ΕΚΚΛΗΣΗ» (APPEL), συνταγμένη στα ελληνικά και γαλλικά, προς όλες τις σοσιαλιστικές εφημερίδες, συλλόγους, λέσχες, Ομίλους και Βουλευτές της Ευρώπης και της Αμερικής.

Ο Πρωτομάστορας του Σοσιαλισμού, ο φλογερός ιδεολόγος και αγωνιστής Σταύρος καλλέργης φεύγει από τη ζωή στις........ σε ηλικία....... ετών.

Το Ίδρυμα Σταύρος Καλλέργης με την επιμέλεια του Λυκούργου και της Τζένης Καλλέργη, ίδρυσαν το Ίδρυμα Σταύρου Καλλέργη που διοργανώνει εκδηλώσεις αναφοράς στη ζωή και τη δράση του. Ο ΟΑΕΔ το 1983 παραχώρησε ιδιόκτητη έκτασή του 5 στρεμμάτων στην οδό Πιραιώς ....,το οποίο μετέτρεψε σε πάρκο και έστησε άγαλμα του από το σπουδαίο γλύπτη Κλουδάτο. Ανάλογο άγαλμα και κτίσμα χρηματοδοτήθηκε από τον ΟΑΕΔ μέσω του Ιδρύματος Σταύρου Καλλέργη και τοποθετήθηκε στην πατρίδα του στον Μυλοπόταμο Κρήτης  

Να μπει χωριστά σε πλαίσιο με τη μαύρη φωτογραφία του Καλλέργη με καπελάκι

ΔΙΑΛΕΞΙΣ

ΣΤΑΥΡΟΥ  Γ.  ΚΑΛΛΕΡΓΗ

Προς ομάδα του Κεντρικού σοσιαλιστικού Συλλόγου

Οι ΄Ελληνες κοινωνισταί, απόγονοι του Αρχαίου ΄Ελληνος φιλοσόφου Πλάτωνος, πρέπει να χαράξουν πρόγραμμα Ελληνικόν σύμφωνον με τα ήθη και έθιμα του Ελληνισμού και με το περιβάλλον της Εποχής εις το οποίον ευρισκόμεθα, και το οποίον να μην είναι αντίθετον προς τα ιδεώδη της Ελληνικής φυλής. Οι Μαρξ – Προυντόν – Μπακούνιν, Μπλανκί, Λασάλ, Κροπότκιν, Ρεκλόη κλπ. με τα συγγράμματα αυτών, δεν μας λέγουν πολλά πράγματα, περί κοινοκτησίας, απ’ότι μας λέει, ή απ’ότι μας είπε, ο Τριακοστός πάππος ημών Φιλόσοφος Πλάτων, εις την «Πολιτείαν» του.Ο κοινωνισμός ή Σοσιαλισμός θα διαδοθή ή και θα πραγματοποιηθή εν Ελλάδι και σύμπαντα τον κόσμον δια της εξελίξεως.Προ 30 ετών εν Ελλάδι δεν υπήρχον άτομα παραδεχόμενα τας κοινωνιστικάς ιδέας, μόνον μικρά μερίς υπήρχε Δημοκρατικών, ο Ρόκκος Χοϊδάς, πολλάκις εκλεχθείς βουλευτής, ο Τριαντάφυλλίδης, συντάκτης του «Ραμπαγά» και πολλοί άλλοι. Εις την μερίδα εκείνην συνεκατελεγόμην   και εγώ τότε.

Εις μίαν δε εκλογήν της Αττικής, ο μακαρίτης Ρόκκος Χοϊδάς, με συνέστησε εις τους συνυποψηφίους  του Φιλάρετον και Ζυγομαλάν, εις το σαλόνι του παρά την Καπνικαρέαν, ως Δημοκράτην Σοσιαλιστην(…) Κατά την εποχήν αυτήν εγνωρίσθην και με τον Πλάτωνα Δρακούλην, συνεδέθημεν δι αδελφικής φιλίας, και εργαζόμεθα δια την διάδοσιν των Σοσιαλιστικών ιδεών. Εκείνος εξέδωκε το «΄Αρδην» τότε, και εγώ κατόπιν την εφημερίδα «Σοσιαλιστής» και ούτω διεδόθη ο κοινωνισμός καί σήμερον αι κοινωνιστικαί ιδέαι, δια του φυσικού όρου της εξελίξεως, αι ιδέαι αύται εισήλθον εις την οδόν της σοβαρότητος. Και αρκετά πρόσωπα, επιστήμονες, άνθρωποι των γραμμάτων, παραδέχονται και εξωτερικεύουν τας αρχάς του κοινωνισμού. Υπάρχουσι δε και εν τω κοινοβουλίω κοινωνιολόγοι Βουλευταί. Αρκετά δε ζητήματα του προγράμματος του κοινωνιστικού έγιναν νόμοι του Κράτους(…).Ο κοινωνισμός εν Ελλάδι έχει ανάγκην οργανώσεως, μορφώσεως, κατευθύνσεως και δια να γίνη τούτο δέον να χωρισθούν οι νομιμόφρονες εξελεκτικοί Κοινωνισταί από τους αναρχικούς επικινδύνους, ανυπομόνους.

Να ιδρυθούν Λέσχαι λαϊκαί εις διαφόρους πόλεις της Ελλάδος με μικράς Βιβλιοθήκας και εί δυνατόν και νυκτερινάς σχολάς, να γίνωνται δε διαλέξεις υπό προσώπων εχόντων γνώσεις περί διαφόρων ζητημάτων, όπου τα άτομα εκείνα τα οποία θα φέρουν το όνομα εξελεκτικός κοινωνιστής, να μάθουν να γνωρίζουν τα καθήκοντα και δικαιώματα του ατόμου, να μάθουν ότι πρέπει να είναι τίμιοι εις τας συναλλαγάς των, ευσυνείδητοι εις τας πράξεις των, ακεραίου χαρακτήρος, κατα πάντα φιλότιμοι, ήτοι τέλειοι άνθρωποι, να ενδιαφέρονται δια τα κοινά συμφέροντα αλλά να σέβωνται και να υποστηρίζουν τα Εθνικά συμφέροντα της Ελληνικής φυλής.(…)

Ο Διεθνισμός ή Κοσμοπολιτισμός είναι ζήτημα μακράς εξελίξεως. Καθώς γνωρίζομεν, οι Α΄και Β΄Διεθνείς των Μαρξ, ΄Ενγκελς, Μπακούνιν κ.α., καθώς και η Κομμούνα των Παρισίων του 1871, απέτυχον. Επομένως δεν είναι δυνατόν να εφαρμοσθή εις ένα μόνον μέρος κοινωνισμός, απαιτείται διεθνής συνεργασία, διεθνής συνενόησις, αλλά το μέλλον άδηλον. ΄Ισως το Συνέδριον της Χάγης, το κατά περιόδους γενόμενον, χρησιμεύση ως οδηγός και κατόπιν εκτάκτων γεγονότων να επικρατήση η ιδέα προς εφαρμογήν ενός είδους κοινωνισμού εν τω κόσμω.

Ταύτα πάντα λέγων, προς υμάς και δι’υμών πρός τους ΄Ελληνας κοινωνιστάς, δεν επιδιώκω θόρυβον περί το όνομά μου, ούτε τίτλον φιλοσόφου, καθ’ότι δεν προτίθεμαι να πολιτευτώ διότι προ 12ετίας περίπου απεσύρθην της Σοσιαλιστικής δράσεως και ησυχάζω εις Μυλοπόταμον της Κρήτης, αλλά διότι εκ φύσεως και πεποιθήσεως πρεσβεύω τας κοινωνιστικάς αρχάς, και εργάζομαι ως στρατιώτης αυτών επί τριάκοντα έτη, εθυσίασα τα καλύτερα έτη της νεόητός μου, της δράσεώς μου, έφθειρον την περιουσία μου, τας οικίας μου όπισθεν του Παναθηναϊκού Σταδίου, τα χρήματά μου κατά το 12ετές διάστημα εκδόσεως της εφημερίδος μου ο «Σοσιαλιστής». Νομίζω ότι έχω το δικαίωμα να έχω γνώμην επί της κατευθύνσεως του κοινωνιστικού ζητήματος εν Ελλάδι.

Σταύρος Καλλέργης

                                                                                             Κρήτη 1914