Το προσφυγικό εκτός ελέγχου

Στάυρος Λυγερός

Στις αρχές του περασμένου Ιουνίου το κλειστό κέντρο της Μόριας στη Λέσβο είχε πυρποληθεί και πάλι. Εκείνες τις ημέρες είχαμε γράψει στο «Πρώτο Θέμα» ότι «δεν ήταν κεραυνός εν αιθρία, ούτε μεμονωμένο περιστατικό. Είναι προφανές ότι αυτή η αλυσίδα θα έχει ολοένα περισσότερους κρίκους». Tα γεγονότα έστελναν από τότε το
μήνυμά τους.
Οι συγκρούσεις μεταξύ των εγκλωβισμένων προσφύγων/μεταναστών γίνονται όλο και συχνότερες, επειδή το θερμόμετρο στους καταυλισμούς είναι εδώ και καιρό στο κόκκινο. Συχνά για ασήμαντες αφορμές ξεσπούν συγκρούσεις μεταξύ εθνικών ομάδων. Ο συνήθης απολογισμός είναι περισσότεροι ή λιγότεροι τραυματίες από ξύλα, πέτρες και μαχαίρια, καθώς επίσης και μεγαλύτερες ή μικρότερες καταστροφές στην υποδομή και στον εξοπλισμό των κέντρων.
Οι εγκλωβισμένοι δεν θέλουν να παραμείνουν στην Ελλάδα. Πολλοί πρόσφυγες/μετανάστες είχαν παραμυθιαστεί από τους Τούρκους διακινητές ότι με την είσοδό τους στην Ε.Ε. θα απολάμβαναν επιδόματα που θα τους εξασφάλιζαν μια άνετη ζωή. Ο βαλκανικός διάδρομος, όμως, είναι εδώ και εφτά μήνες κλειστός. Οι ελπίδες ότι θα ανοίξει και πάλι έχουν πλέον εξανεμιστεί.

Και συμμορίες

Το γεγονός αυτό δημιουργεί απόγνωση. Ο μεγάλος αριθμός φιλοξενουμένων και οι κατά κανόνα άθλιες συνθήκες τη μετατρέπουν σε οργή και βία. Οπως μας είπε πηγή που γνωρίζει από πρώτο χέρι τα συμβαίνοντα, δεν είναι μόνο οι εθνοτικές συμπλοκές που προσλαμβάνουν ολοένα μεγαλύτερες διαστάσεις. Από ένα χρονικό σημείο και πέρα, σχηματίστηκαν συμμορίες, οι οποίες, οπλισμένες με μαχαίρια, επιδίδονται σε κλοπές, αλλά και σε σεξουαλικές επιθέσεις σε βάρος γυναικών και ανηλίκων. Είναι ενδεικτικό ότι μόλις πέσει το σκοτάδι τα στελέχη της Frontex στα νησιά, οι εργαζόμενοι στις Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις (ΜΚΟ) και οι κάθε είδους εθελοντές κατά κανόνα φεύγουν από τα κέντρα, φοβούμενοι την προσωπική τους ασφάλεια. Παρ’ όλα αυτά, ελάχιστα περιστατικά βλέπουν το φως της δημοσιότητας. Οι ΜΚΟ δεν δημοσιοποιούν πληροφορίες οι οποίες δημιουργούν αρνητική εικόνα για τους «πελάτες» τους πρόσφυγες/μετανάστες. Στέλεχος μεγάλης ΜΚΟ εξηγεί αυτή τη στάση. Αν δημοσιοποιούνται επιθετικές συμπεριφορές και κάθε είδους βίαιες πράξεις, εντείνεται η ανησυχία της ελληνικής κοινής γνώμης και τροφοδοτείται ο ρατσισμός. Σε αυτό το κλίμα της ιδιότυπης «ομερτά» έχουν κατά κανόνα προσαρμοστεί και οι υπεύθυνοι των κέντρων για να μην αντιμετωπίσουν προβλήματα. Η αστυνόμευση, άλλωστε, είναι υποτυπώδης. Μέχρι πρότινος, η ελληνική κοινωνία κατά κανόνα επεδείκνυε θαυμαστή ηθική και υλική αλληλεγγύη στους ταλαιπωρημένους πρόσφυγες/μετανάστες, παρά την οξύτατη οικονομική κρίση που η ίδια βιώνει. Ο παρατεινόμενος εγκλωβισμός, όμως, ενός τόσο μεγάλου πλήθους σε συνδυασμό με τα συχνά βίαια επεισόδια έχει ήδη αρχίσει να προκαλεί κοινωνικές αντιδράσεις. Ειδικά οι κάτοικοι της Λέσβου και των άλλων νησιών που υφίστανται άμεσα τις επιπτώσεις έχουν φτάσει στα όριά τους.

Ξενοφοβικές συμπεριφορές

Λόγω και των προβλημάτων δημόσιας ασφάλειας, οι Ελληνες έχουν αρχίσει να βιώνουν την προσφυγική κρίση όχι ως ανθρωπιστικό πρόβλημα, αλλά ως απειλή για τη δική τους καθημερινότητα. Η διάχυση της ανασφάλειας οδηγεί σε παλινδρόμηση της κοινής γνώμης προς ξενοφοβικές συμπεριφορές. Την περασμένη άνοιξη, στη Σχολή Εθνικής Αμυνας εξετάστηκε σενάριο σύμφωνα με το οποίο σε κλειστό κέντρο σε νησί ξεσπούν συμπλοκές μεταξύ εθνικών ομάδων με πέντε τραυματίες. Οι κλεισμένοι στο κέντρο πρόσφυγες/μετανάστες σπάζουν την περίφραξη και ξεχύνονται σαν όχλος στο νησί, επιδιδόμενοι σε λεηλασίες. Οι ντόπιοι αντιδρούν με κάθε διαθέσιμο μέσο, γεγονός που μετατρέπει τις ενδομεταναστευτικές συμπλοκές σε συγκρούσεις μεταξύ Ελλήνων και προσφύγων/μεταναστών. Ευτυχώς, δεν είμαστε σε αυτό το σημείο, αλλά αστυνομικές πηγές που έχουν εικόνα της κατάστασης υποστηρίζουν ότι δεν αποκλείεται να οδηγηθούμε σε τέτοιες καταστάσεις. Είναι πιθανόν τα ΜΑΤ να μην μπορούν να αποκαταστήσουν την τάξη, ειδικά αν οι ταραχές γενικευθούν και επεκταθούν. Πρόκειται για το μαύρο σενάριο, το οποίο οι αρμόδιοι κυβερνητικοί παράγοντες ξορκίζουν, ενώ θα έπρεπε να προετοιμάζονται για να το διαχειριστούν.

Καθυστερήσεις

Το πρόβλημα παροξύνεται για δύο λόγους: Πρώτον, υπάρχει μεγάλη καθυστέρηση στη μετεγκατάσταση σε άλλες χώρες-μέλη της Ε.Ε. όσων έχουν κριθεί πρόσφυγες. Σύμφωνα με την εκτίμηση της Κομισιόν, από την εφαρμογή της ευρωτουρκικής συμφωνίας του περασμένου Μαρτίου έπρεπε κάθε μήνα να έφευγαν από την Ελλάδα για μετεγκατάσταση σε άλλες χώρες-μέλη της Ε.Ε. περίπου 6.000 πρόσφυγες. Με βάση αυτή την εκτίμηση θα έπρεπε μέχρι τώρα να είχαν μετεγκατασταθεί περίπου 36.000 πρόσφυγες. Ποια είναι η πραγματικότητα; Εχει εγκριθεί η μετεγκατάσταση συνολικά 6.200 προσφύγων, από τους οποίους έχουν μετεγκατασταθεί μόνο 3.407.

Μπορεί το τελευταίο εξάμηνο οι εισροές από την Τουρκία να έχουν περιοριστεί σημαντικά, αλλά δεν έχουν σταματήσει. Τελευταία, μάλιστα, σημειώνεται μια μικρή, αλλά όχι ευκαταφρόνητη αύξηση του αριθμού. Τον Ιούλιο εισέρχονταν ημερησίως κατά μέσο όρο 61 πρόσφυγες/μετανάστες. Τον Αύγουστο ο αριθμός αυτός έφτασε τους 110 ημερησίως, ενώ τον Σεπτέμβριο ο ρυθμός είναι 106 νέες αφίξεις την ημέρα. Εάν ληφθεί υπόψη ότι επαναπροωθούνται στην Τουρκία λίγες δεκάδες τον μήνα, γίνεται κατανοητό ότι ακόμα και οι μικρές αυτές εισροές είναι αρκετές για να κρατούν τις υπάρχουσες δομές υποδοχής υπερπλήρεις. Για να είμαστε ακριβείς, πρέπει να συνυπολογιστούν και όσοι από τους εγκλωβισμένους στην Ελλάδα κατάφεραν να φύγουν παράνομα από τη χώρα. Αν και δεν έχουμε μαζικές εκροές, αθροιστικά το τελευταίο εξάμηνο υπολογίζεται ότι έχουν φύγει περίπου 8.000.

Ο βαλκανικός διάδρομος

Η κύρια οδός είναι τα αφύλακτα περάσματα παραλλήλως του βαλκανικού διαδρόμου. Οι περισσότεροι περνούν τα σύνορα προς τη FYROM και συνεχίζουν προς τη Σερβία. Λιγότεροι επιλέγουν τον δρόμο μέσω Αλβανίας, ενώ μικρός αριθμός δοκιμάζει τον θαλάσσιο δρόμο προς την Ιταλία. Το κλείσιμο του βαλκανικού διαδρόμου έχει συρρικνώσει τη ροή προς τα ελληνικά νησιά, αλλά έχει αυξήσει τη ροή από την Τουρκία προς τη Βουλγαρία, ενώ οι Αφρικανοί προτιμούν τον θαλάσσιο δρόμο από τη Λιβύη προς το ιταλικό νησί Λαμπεντούζα. Ας επιστρέψουμε, όμως, στα δικά μας. Η μεγάλη καθυστέρηση στη μετεγκατάσταση προσφύγων από την Ελλάδα προς άλλες χώρες-μέλη της Ε.Ε. οφείλεται σχεδόν αποκλειστικά στην απροθυμία των εταίρων μας. Οι περισσότερες χώρες-μέλη επισήμως δεν αρνούνται, αλλά εκδηλώνουν εμπράκτως την απροθυμία τους. Υπάρχουν, όμως, και κάποιες που αρνούνται με πρώτες αυτές του Βίζεγκραντ (Ουγγαρία, Τσεχία, Σλοβακία και Πολωνία).

Ο Ούγγρος πρωθυπουργός Βίκτορ Ορμπαν, μάλιστα, έχει προκηρύξει και δημοψήφισμα, το οποίο κατά πάσα πιθανότητα θα επικυρώσει με συντριπτική πλειοψηφία τη σχετική άρνησή του.
Η Κομισιόν είχε επιχειρήσει να ασκήσει πίεση στις χώρες-μέλη που δεν ανταποκρίνονται, ζητώντας να επιβληθεί πρόστιμο 250.000 ευρώ για κάθε πρόσφυγα που δεν γίνεται δεκτός ενώ θα έπρεπε. Ούτε κι αυτό, όμως, έχει εγκριθεί. Το αποτέλεσμα είναι την πίεση να συνεχίσουν να τη δέχονται οι χώρες-μέλη που είναι πύλες. Δηλαδή, η Ελλάδα και η Ιταλία. Προσφάτως προστέθηκε στο κλαμπ και η Βουλγαρία, παρά το γεγονός ότι η κυβέρνησή της, με τη σύμπραξη πολιτών, έχει υιοθετήσει σκληρά μέτρα εναντίον όσων εισέρχονται παρανόμως στο έδαφός της. Εκτός από το να διαμαρτύρεται επειδή δεν γίνεται τίποτα, η ελληνική κυβέρνηση δεν μπορεί να παρέμβει δυναμικά για να επιταχυνθεί ο ρυθμός μετεγκατάστασης. Μπορεί, όμως, να παρέμβει δραστικά σ’ ένα άλλο επίπεδο: στην επιτάχυνση του ρυθμού διεκπεραίωσης των αιτήσεων για παροχή ασύλου, έτσι ώστε να πολλαπλασιαστεί ο αριθμός των επαναπροωθήσεων στην Τουρκία.

Επιβαρύνονται τα νησιά

Η ευρωτουρκική συμφωνία προβλέπει ότι οι αιτήσεις για άσυλο των νεοεισερχομένων θα διεκπεραιώνονται στα νησιά. Η καθυστέρηση διεκπεραίωσης των αιτήσεων έχει μετατρέψει τα εκεί hot spots (κέντρα ταυτοποίησης και καταγραφής) σε κέντρα φιλοξενίας για απροσδιόριστο χρόνο με τα γνωστά αποτελέσματα. Η απαράδεκτη αυτή κατάσταση έχει δύο αρνητικές συνέπειες:

Πρώτον, επιβαρύνει διπλά τα νησιά. Αφενός λόγω των αναπόφευκτων παρενεργειών στις σχετικά μικρές κοινωνίες, αφετέρου λόγω της μείωσης του τουρισμού, ο οποίος αποτελεί τη βασική πηγή εισοδήματος για τους ντόπιους. Δεύτερον, καθυστερεί την επαναπροώθηση στην Τουρκία όσων δεν δικαιούνται άσυλο.

Ας σημειωθεί ότι η Πολιτεία επιδεικνύει παραδοσιακά μεγάλη ολιγωρία στην εξέταση των αιτήσεων για άσυλο. Οι προερχόμενοι από σχετικά ασφαλείς χώρες (Πακιστάν, Μπανγκλαντές, Μαρόκο κ.ά.) υπέβαλαν αιτήσεις για άσυλο (κατά κανόνα χωρίς να έχουν διαβατήρια) κυρίως για να κερδίσουν χρόνια νόμιμης παραμονής μέχρι να εξεταστεί η αίτησή τους.

Ιδεοληψίες

Οι νεοεγκλωβισμένοι στην Ελλάδα μετανάστες προτιμούν να υποβάλουν αίτηση ασύλου παρά να επαναπροωθηθούν αμέσως στην Τουρκία. Επειδή κάθε αίτηση εξετάζεται χωριστά, ήταν εξαρχής δεδομένο ότι το σύστημα θα μπουκώσει, λόγω του μεγάλου αριθμού. Το Ευρωπαϊκό Γραφείο Υποστήριξης Ασύλου είχε υποσχεθεί να στείλει στην Ελλάδα 300 ειδικούς. Μέχρι τώρα έχουν έρθει μόνο 180. Παρ’ όλα αυτά, η διεκπεραίωση σε πρώτο βαθμό κάπως προχωράει. Εχει κολλήσει, όμως, στον δεύτερο βαθμό.

Είναι αξιοσημείωτο ότι οι δευτεροβάθμιες τριμελείς επιτροπές παρέχουν άσυλο σχεδόν σε όλους όσοι προσφεύγουν. Οσοι, όμως, εξασφαλίζουν άσυλο στην Ελλάδα απαγορεύεται να επιστραφούν στην Τουρκία. Το γεγονός π.χ. ότι ένας Σύρος είναι πρόσφυγας δεν σημαίνει ότι η Ελλάδα πρέπει να του παραχωρήσει άσυλο. Σύμφωνα με την ευρωτουρκική συμφωνία, μπορεί να τον επαναπροωθήσει στην Τουρκία για να εξεταστεί εκεί η αίτησή του. Για κάθε έναν τέτοιο που επαναπροωθείται, κάποιος άλλος πρόσφυγας που βρίσκεται στην Τουρκία θα γίνεται δεκτός στην Ε.Ε.

Οι δευτεροβάθμιες επιτροπές παραχωρούσαν άσυλο σχεδόν σε όλους όσοι προσέφευγαν λόγω ιδεοληψίας. Σύμφωνα με νόμο της κυβέρνησης Σημίτη, οι δευτεροβάθμιες επιτροπές συγκροτούνταν από έναν κρατικό υπάλληλο, έναν εκπρόσωπο της Εθνικής Επιτροπής Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και έναν εκπρόσωπο της Υπατης Αρμοστείας του ΟΗΕ για τους πρόσφυγες.

Η Υπατη Αρμοστεία, που επαγγελματικά υποστηρίζει τους πρόσφυγες/μετανάστες, έχει επισήμως καταγγείλει την ευρωτουρκική συμφωνία. Ως εκ τούτου, ο εκπρόσωπός της ψηφίζει πάντα υπέρ της παροχής ασύλου για να μην επαναπροωθηθεί ο αιτών στην Τουρκία. Το ίδιο ισχύει κατά κανόνα και για τον εκπρόσωπο της Εθνικής Επιτροπής Δικαιωμάτων του Ανθρώπου. Σε αυτή την Επιτροπή κυριαρχούν δικαιωματιστές του ΣΥΡΙΖΑ και μεταμοντέρνοι φιλελεύθεροι, οι οποίοι ιδεολογικά είναι ταγμένοι υπέρ των προσφύγων και των μεταναστών, αδιαφορώντας για το θεμιτό εθνικό συμφέρον. Ο εκπρόσωπος της ελληνικής Πολιτείας κατά κανόνα μειοψηφούσε. Στην πραγματικότητα, η Πολιτεία είχε εκχωρήσει μία ζωτικής εθνικής σημασίας εξουσία της στην Υπατη Αρμοστεία και σε μία ΜΚΟ! Το πρακτικό αποτέλεσμα είναι να έχουν επιστραφεί στην Τουρκία μόνο μερικές εκατοντάδες μετανάστες, παρότι έχουν περάσει μήνες από την ημέρα που η ευρωτουρκική συμφωνία έχει τεθεί σε εφαρμογή.


Το αδιέξοδο ήταν τόσο μεγάλο που υποχρέωσε τον Γιάννη Μουζάλα να αλλάξει τον νόμο και οι δευτεροβάθμιες επιτροπές να αποτελούνται εδώ και λίγο καιρό από δύο δικαστικούς και έναν εκπρόσωπο της Υπατης Αρμοστείας του ΟΗΕ. Αλλά και πάλι έχουν συγκροτηθεί μόνο έξι δευτεροβάθμιες επιτροπές, ενώ θα έπρεπε να λειτουργούν 60 για να διεκπεραιώσουν γρήγορα τον όγκο των αιτήσεων και να αποσυμφορηθεί η Ελλάδα όσο είναι ακόμα καιρός. Και λέμε όσο είναι ακόμα καιρός, επειδή η ευρωτουρκική συμφωνία παραμένει μετέωρη. Για να συνεχίσει να την εφαρμόζει, η Αγκυρα ζητάει να καταργηθεί η βίζα για τους Τούρκους που επισκέπτονται την Ε.Ε. Αρνείται, όμως, να εφαρμόσει τέσσερα από τα 72 προαπαιτούμενα, με αποτέλεσμα να έχει προκύψει εμπλοκή. Το πρόβλημα έπρεπε να είχε λυθεί ως το τέλος του περασμένου Ιουνίου ή έστω ως τον Οκτώβριο. Για να αποφευχθεί, όμως, το ναυάγιο, που δεν επιθυμούν ούτε η μία ούτε η άλλη πλευρά, η προθεσμία παρατάθηκε ως το τέλος του έτους.

Η γαλλογερμανική πρόταση

Στο τραπέζι υπάρχει μια γαλλογερμανική πρόταση η οποία προβλέπει μερική κατάργηση της βίζας και υπό όρους επαναφορά της. Προς το παρόν, όμως, η Αγκυρα δεν φαίνεται να την αποδέχεται. Ούτε, όμως, είναι δεδομένο ότι θα τη δεχτούν και οι σκληροπυρηνικές χώρες-μέλη της Ε.Ε.

Ενδεικτικό του κλίματος είναι ότι πριν από λίγο καιρό ο Γερμανός υπουργός Εσωτερικών Τόμας ντε Μεζιέρ δήλωσε ότι, σύμφωνα με την ευρωπαϊκή συμφωνία «Δουβλίνο», η Ελλάδα πρέπει να δεχθεί πίσω όσους πρόσφυγες/μετανάστες εισήλθαν στην Ε.Ε. μέσω των νησιών του ανατολικού Αιγαίου και έχουν υποβάλει εδώ αίτηση για παροχή ασύλου, αλλά στη συνέχεια μετέβησαν σε άλλες χώρες-μέλη. Το ότι πρόκειται για σχέδιο και όχι για έμπνευση της στιγμής αποδεικνύεται από το γεγονός ότι λίγο αργότερα στο ίδιο μήκος κύματος κινήθηκε και η εκπρόσωπος της Κομισιόν. Υπενθυμίζουμε ότι η συμφωνία «Δουβλίνο» είναι επισήμως υπό αναθεώρηση, επειδή ακριβώς έχει ακυρωθεί στην πράξη.

Εάν ίσχυε αυτό που προανήγγειλε ο Γερμανός υπουργός, η Ελλάδα θα κατακλυζόταν από πολλές ακόμα δεκάδες χιλιάδες πρόσφυγες/μετανάστες. Δεδομένου ότι οι δομές υποδοχής έχουν υπερβεί τα όριά τους, είναι προφανές ότι μια τέτοια εξέλιξη θα ισοδυναμούσε με καταστροφή και για τους ίδιους τους πρόσφυγες και για την Ελλάδα. Εάν καταρρεύσει η ευρωτουρκική συμφωνία, δεν πρόκειται να επαναληφθεί το ρεύμα του 2015. Το κλείσιμο του βαλκανικού διαδρόμου έχει καταστήσει την οδό προς τα ελληνικά νησιά μη ελκυστικό. Οι πρόσφυγες/μετανάστες βλέπουν την Ελλάδα ως χώρα-τράνζιτ και δεν θέλουν να εγκλωβιστούν εδώ. Γι’ αυτό και οι περισσότεροι από αυτούς δεν είναι πρόθυμοι να μπουν σε αυτή την περιπέτεια, ακόμα και εάν μέσω των διακινητών οι τουρκικές αρχές τούς παρακινούν προς αυτή την κατεύθυνση.

Αυτό, ωστόσο, δεν είναι παρήγορο, επειδή η Ελλάδα δεν είναι σήμερα σε θέση να δεχθεί ούτε μερικές χιλιάδες ακόμα. Οπως προαναφέραμε, οι δομές υποδοχής είναι ήδη υπερφορτωμένες και δεν αντέχουν ούτε τις τωρινές μικρές εισροές. Πόσο μάλλον εάν αυτός ο αριθμός πενταπλασιαζόταν.